مشارکت اثربخش مردم و دولت در احیا و تعادلبخشی آبخوان دشت گزیر با استفاده از دانش بومی
در جنوب کشور با توجه به شرایط اقلیمی حاکم، بهره برداری از منابع آب زیرزمینی به مراتب بیشتر از منابع آب سطحی است. از این رو از گذشته تاکنون این منابع نقش موثر و مستقیم در امرار معاش مردم منطقه دارد و این امر موجب ارزشمندی بیش از پیش منابع آب زیرزمینی دارد. در همین راستا در دشت گزیر شهرستان بندرلنگه واقع در غرب هرمزگان، از گذشته دور مردم به طور سنتی به حفاظت کیفی و کمی منابع آب زیرزمینی پرداختهاند. در دشت گزیر جهت بهبود کیفیت و جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی، کشاورزان منطقه به صورت عرفی سیلابهای فصلی را مهار و در حوضچههای ذخیره آب کنترل کرده، سپس با ته نشین شدن رسوبات موجود در آن به مرور آب را به صورت ثقلی به چاههای بهرهبرداری تزریق میکنند. در واقع این چاهها دو منظوره بوده و در مواقع سیلابی نقش تغذیهای و در فصل کشاورزی نقش بهرهبرداری دارند. از طرفی با توجه به شرایط زمینشناسی و نوع آبخوان، جهت جلوگیری از ریزش جداره چاه هنگام تزریق در گذشته با استفاده از سنگ و ساروج حفاظت چاه انجام شده و در حال حاضر حفاظت چاه با استفاده از بلوک سیمانی و یا سنگ و ملات انجام میشود. با توجه به افت سطح آب زیرزمینی در اثر برداشت بیش از حد و افزایش فعالیت کشاورزی در سالیان اخیر، شرکت سهامی آب منطقهای هرمزگان با الگوگیری از روش سنتی مورد استفاده مردم منطقه، اقدام به شناسایی چاههای مستعد و با اثر بخشی بیشتر نموده و ساماندهی این سامانه را با مشارکت مستقیم مردم آغاز کرده و نحوه مشارکت به نحوی است که دولت اقدام به حفاظت چاههای دو منظوره و توسعه حوضچههای ذخیره آب کرده و پس از آن تزریق آب و تغذیه مصنوعی آب زیرزمینی توسط مردم انجام میگیرد. در حال حاضر در 2 فاز این عملیات به مرحله اجرا رسیده است به طوری که در نواحی تغذیه مصنوعی به طور مستمر انجام میشود، با بهبود کیفیت وافزایش محصولات کشاورزان مواجه شده و همچنین هدایت الکتریکی از 8000 میکروموس بر سانتیمتر به 3000 میکروموس بر سانتیمتر رسیده و سرعت افت سطح آب کاهش داشته است. همچنین جهت نظاممند کردن این سامانه، مطالعات ایجاد تشکل آب بران در منطقه هم در حال انجام است که در قالب تعاونی با هدف حفظ منابع آب زیرزمینی در حال تدوین اساسنامه و ثبت آن است.
مقدمه
آب زیرزمینی یک منبع طبیعی است که بر حسب مورد میتواند یک منبع تجدید پذیر یا غیر قابل تجدید پذیر باشد. در مناطق خشک و نیمه خشک این منبع ارزشمند بخش عمدهای از نیاز آبی نواحی را از جمله در بخش کشاورزی و شرب تامین میکند، به همین جهت در این نواحی تغییرات سطح آب زیرزمینی و کیفیت منابع آب زیرزمینی بیشتر از سایر نواحی است. علل کاهش سطح آب زیرزمینی در این نواحی افزایش فعالیتهای کشاورزی و صنعتی، رشد جمعیت، کاهش نزولات جوی و برداشت بی رویه آب زیرزمینی است که این موارد به همراه استفاده از سموم کشاورزی، نشت آلایندهها به مرور علاوه بر افت سطح آب زیرزمینی موجب کاهش کیفیت آن میشود. همه این عوامل موجب نگرانی سازمانها و دولتها گردیده است. از طرفی با توجه به اینگه حدود سی درصد از قارههای جهان و بخش گستردهای از ایران با خشکی مواجهاند و موجب مشکل در تامین آب و مدیریت منابع آب و به دنیال آن ارزشمندتر شده منابع آب زیرزمینی شده است (سرحدی و همکاران، 1387). به همین جهت مدیریت کمی و کیفی آبخوانها از ملزومات بهرهبرداری پایدار منابع آب زیرزمینی است. یکی از روشهای مدیریتی جهت حفظ و بهبود آبخوانها، تغذیه مصنوعی آبهای زیرزمینی است. در این روش، میتوان با انجام اقداماتی از سیلابهای فصلی جهت انجام تغذیه مصنوعی آبخوان در راستای بهرهبرداری پایدار منابع آب استفاده کرد (Bize و همکاران، 1972؛ Mohanty و همکاران، 2010). با توجه به پرهزینه بودن طرحهای تغذیه مصنوعی آب زیرزمینی، انتخاب روش مناسب تغذیه آب زیرزمینی دارای اهمیت بسیاری است.
با در نظر داشتن شرایط نامطلوب منابع آب زیرزمینی در کشور بویژه استان هرمزگان، استفاده از طرحهای تغذیه مصنوعی کمک شایانی به بهبود این منابع خواهد کرد. دشت گزیر از جمله دشتهای مهم غرب استان هرمزگان با سابقه تامین نیاز شرب شهرستان بندرلنگه است که با مشکلات عمده از قبیل افت سطح آب زیرزمینی و کاهش شدید کیفیت آب مواجه است. شرایط نامطلوب این دشت به حدی است که در حال حاضر امکان بهرهبرداری شرب از آن وجود ندارد.
موقعیت طرح
دشت گزیر با مساحت 70 کیلومتر مربع در محدوده مطالعاتی بندرلنگه (کد 2733)، در غرب استان هرمزگان و 20 کیلومتری شمال شرق شهرستان بندرلنگه با مختصات 2956172 تا 2966765 طول شرقی و 268458 تا 303937 عرض شمالی در زون 40 شمالی مطابق با شکل 1 واقع شده است. این دشت از لحاظ زمینشناسی در زون زاگرس چین خورده قرار گرفته است و شبکه پیزومتری با هشت پیزومتر در آن از اسفند ماه 1371 فعال است. متوسط کاهش سطح آب زیرزمینی از مهر ماه 1372 تا شهریور ماه 1396، برابر 53/5 متر و متوسط سالانه 24 سانتیمتر است. میزان هدایت الکتریکی در منطقه مطابق با شکل 2 بین 8000 تا 12000 میکرو موس بر سانتیمتر متغیر است. متوسط بارندگی سالانه در محدوده مورد مطالعه برابر 3/85 میلیمتر است. جمعیت ساکن در دشت بالغ بر 7000 نفر و شغل اغلب مردم کشاورزی است. همچنین سطح زیر کشت اراضی کشاورزی و تخلستانها برابر 2000 هکتار و محصولات منطقه عمدتا شامل خرما، تنباکو، گوجه فرنگی و سبزیجات است. در شکل 3 موقعیت چاههای بهره برداری و مشاهداتی موجود در آبخوان گزیر نشان داده شده است. در جدول 1 مشخصات چاههای بهره برداری دشت گزیر نشان ذکر شده است.
شکل 1- موقعیت دشت گزیر در استان هرمزگان
شکل 2- منحنی هم هدایت الکتریکی آبخوان گزیر
شکل 3- موقعیت چاههای آبخوان گزیر
جدول1- مشخصات چاه های بهره برداری آبخوان گزیر
|
ردیف |
کاربری |
تعداد (حلقه) |
نوع چاه |
حجم برداشت سالیانه (متر مکعب) |
|
|
عمیق |
نیمه عمیق |
||||
|
1 |
کشاورزی |
120 |
85 |
35 |
5173265 |
|
2 |
شرب روستایی |
2 |
2 |
0 |
126770 |
|
3 |
متروکه و فاقد آبدهی |
60 |
25 |
35 |
- |
|
مجموع |
182 |
112 |
70 |
5300035 |
|
شرح تجربه
بومیهایی که از گذشته دور در این دشت ساکن شده بودند با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی و همچنین شرایط نامطلوب زمینشناسی که موجب کاهش سطح آب زیرزمینی و کیفیت آن شده، اقدام به حفظ این منابع ارزشمند کرده اند. روش بکار گرفته شده استفاده از چاههای بهرهبرداری جهت تزریق آب زیرزمینی و تغذیه مصنوعی آبخوان بوده و منابع قرضه مورد استفاده در منطقه شامل سنگ و ساروج بوده است و در حال حاضر این روش تغذیه مصنوعی با استفاده از بلوک سیمانی انجام میشود. روش کار به این صورت بوده که مردم سیلابهای فصلی ورودی به دشت از حوضههای آبریز شمال شرقی (شکل 4) را با استفاده از سازههای سنتی مهار کرده و با احداث مقسمها مطابق شکل 5، تقسیم آب را به صورت عرفی انجام میدهند. میزان آب در نظر گرفته شده به هر کشاورز به تناسب سطح زیر کشت اراضی است. سپس در حوضچههایی مطابق با شکل 6 آب را ذخیره کرده و پس از اینکه رسوبات آن ته نشین شد به مرور آب توسط لوله و ثقلی به چاه بهرهبرداری منتقل شده و به آبخوان تزریق خواهد شد. این چاهها در واقع دو منظوره بوده و به عنوان چاه بهرهبرداری و چاه تزریق به کار گرفته میشود. از طرفی با توجه به شرایط زمینشناسی منطقه و ریزشی بودن چاهها، مردم اقدام به انجام حفاظت چاه با پوشش سنگ و ساروج کردهاند و در حال حاضر جهت حفاظت چاه از بلوک سیمانی یا سنگ و ملات مطابق با شکل 7 استفاده میشود.
شکل4- موقعیت حوضههای آبریز منتهی به آبخوان گزیر در تصویر ماهوارهای
شکل 5- مقسمهای ایجاد شده توسط مردم
شکل 6- حوضچه ذخیره آب قبل و بعد از آبگیری
شکل 7-یک چاه دو منظوره بهرهبرداری و تغذیهای قدیمی با پوشش بلوک سیمانی و لوله تزریق آب
با همه این تفاسیر در حال حاضر با توجه به افزایش هزینههای اجرای حفاظت چاه و احداث و لایروبی حوضچهها ادامه انجام تغذیه مصنوعی توسط مردم با مشکلاتی مواجه شده و شرکت سهامی آب منطقهای هرمزگان با در نظر گرفتن این عامل و همچنین با هدف توسعه پایدار و اشتغالزایی بخش کشاورزی، جلوگیری از شور شدن بیش از حد منابع آب زیرزمینی، جلوگیری از پدیده فرونشست اقدام به انجام مطالعات طرح تغذیه مصنوعی دشت گزیر با مشارکت مردم کرده است که در آن مناطق مستعد تغذیه مصنوعی شناسایی شده و اقدام به حفاظت چاههای مردمی و توسعه حوضچه ذخیره آب کرده است و مردم به عنوان ذینفعان، کنترل سیل و تزریق آب جهت تغذیه مصنوعی آبخوان را انجام خواهند داد. در شکل 8 موقعیت حوضچههای ذخیره آب با سابقه تزریق مردمی در آبخوان گزیر در تصویر ماهوارهای نشان داده شده است. همچنین به موازات اجرای این طرح اقدامات نظاممند کردن این روش حفظ منابع آب زیرزمینی در منطقه، مطالعات ایجاد تشکل آببران در منطقه در حال انجام است که اساسنامه و اعضای هئیت رئیسه با انتخاب خود کشاورزان و مردم برگزیده شده است و مراحل ثبت آن در حال انجام است.
شکل 8- موقعیت حوضچههای موجود در محدوده آبخوان گزیر در تصویر ماهوارهای
مراحل اجرا
- شناسایی محلهای مناسب تغذیه با در نظر گرفتن عوامل افت سطح آب زیرزمینی، نفوذپذیری، جهت جریان آب زیرزمینی و عمق آب زیرزمینی
- اجرای حفاظت چاه با پوشش بلوک سیمانی و سنگ و ملات طی چند فاز با در نظر گرفتن اعتبارات
- توسعه و لایروبی حوضچههای ذخیره آب خاکی موجود مردمی
- احداث و بازسازی تاسیسات انتقال آب از حوضچه به چاه دومنظوره به همراه نصب کنتور حجمی جهت ثبت میزان تزریق آب
در شکل 9 به ترتیب حوضچه ذخیره آب هنگام بازسازی و آبگیری و در شکل 10 یک چاه در حال تزریق که حفاظت جداره در آن با پوشش سنگ و ملات سیمانی انجام شده نشان داده شده است.
شکل 9- حوضچه بازسازی شده قبل و بعد از آبگیری
شکل 10- نمونه چاه قبل از بازسازی و پس از بازسازی و هنگام تزریق
نتایج
با توجه به اینکه در این روش تغذیه مصنوعی مردم نقش مستقیم و مشارکتی دارند، دارای مشکلات به مراتب کمتری از سایر روشهای تغذیه مصنوعی اجرا شده قبلی هستند و دارای تداوم و پایداری است. نتایج نمونه برداری شده از چاهها پس از کنترل سیل و انجام تغذیه مصنوعی حاکی از بهبود کیفیت آب و کاهش چشمگیر هدایت الکتریکی مطابق با شکل 11 تا مقدار 3000 میکرو موس بر سانتیمتر داشته و همچنین در نواحی که این عملیات انجام شده افزایش کیفیت محصولات و مقدار برداشت محصول را در بر داشته است که این امر مسبب استقبال بیشتر مردم منطقه از اجرای این طرح شده است. این طرح در واقع موجب نتایج ذیل در بلند مدت خواهد شد.
- مشارکت دولت با مردم در راستای احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی دشت گزیر
- کاهش تصدیگری دولت و انتقال مدیریت آب در راستای توسعه اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه
- توسعه پایدار و اشتغالزایی در بخش کشاورزی با اجرای طرح ایجاد تشکل آب بران و تغذیه مصنوعی (با قابلیت 25 درصد افزایش بهرهوری کشاورزی)
- ایجاد کارگروهها و تعاونیها در قالب تشکل آب بران با هدف حفظ منابع آب زیرزمینی منطقه
- بهبود کمی و کیفی آب چاههای کشاورزی دشت گزیر (به تعداد 120 حلقه چاه)
- بهرهوری و حفظ دانش بومی و روشهای سنتی تغذیه مصنوعی در دشت گزیر
- جلوگیری از پدیده فرو نشست در منطقه
- کنترل و مهار سیلابهای فصلی منتهی به دشت به حجم 31/2 میلیون متر مکعب در سال
- بهبود و تثبیت کشاورزی دشت گزیر به مساحت 2000 هکتار
شکل 11- نتایج نمونه برداری از چاه دو منظوره پس از انجام تغذیه مصنوعی
نتیجه گیری
با توجه به این امر که سیلابهای ناشی از بارندگی فصلی در منطقه پس از عبور از دشت گزیر به شوره زار مهرگان در غرب دشت گزیر سرازیر میشود استفاده از این حجم آب در راستای بهبود کیفیت منابع آب زیرزمینی با توجه به وابستگی شدید مردم برای امرار معاشبه این منابع، امری اجتناب ناپذیر است. از آنجایی که این روش با سابقه طولانی در منطقه مورد استفاده قرار گرفته و در حال حاضر با الگوگیری از دانش بومی و سنتی و نظاممند کردن آن در قالب تشکل آببران مورد استقبال مردم قرار گرفته است و این عامل باعث پایداری این روش تغذیه مصنوعی خواهد شد. از طرفی به کارگیری اینگونه روش تغذیه مصنوعی مزیتهایی از قبیل حداقل میزان تبخیر آب ذخیره شده، راندمان حداکثری در نفوذ آب به لایه آبدار، سرعت بالای اثر پذیری تغذیه مصنوعی آبخوان، بهرهوری و پایداری آن خواهد داشت. همچنین برتری این روش نسبت به روش تغذیه صمنوعی با چاه تزریق یک منظوره، تداوم در عمر مفید تغذیه است به جهت اینکه در چاههای تزریقی تک کاربره پس از مدتی تجمع رسوبات رخ داده و موجب بسته شدن منافذ و عدم جابجایی آب در لایه آبدار خواهد شد، اما در روش به کار گرفته در این منطقه با برداشت آب در مواقع آبیاری مانع از بسته شدن منافذ خواهد شد.
گروه: مدیریت منابع آب