ساماندهی چاههای غیرمجاز وتجمیع چاهها ، تغییر الگوی کشت پیاز در منطقه قره چپق شهرستان بناب

شرح تجربه:

استفاده ناصحیح از منابع آبی و خاکی باعث ایجاد مشکلات فراوانی بر کیفیت و کمیت منابع آب شده است که به عنوان نمونه کشت پیاز بیش از اندازه در روستای قره چپق شهرستان بناب در طول سه دهه اخیر باعث تغییر شدید بافت خاک و به تبع آن افزایش نیاز آبی به علت ماسه دهی سالانه شود و همچنین تامین منابع آبی کشت مورد نیاز باعث حفر و بهره برداری بیش از 800 حلقه چاه غیرمجاز در منطقه گردیده است. لذا جهت بهبود وضعیت موجود و جلوگیری از افزایش بحران در منابع آبی و خاکی منطقه ، پس از برگزاری جلسات مختلف با بهره برداران وتمایل همکاری آنان جهت اصلاح و تغییر الگوی کشت (حذف پیاز) و ساماندهی چاههای غیرمجاز جزو برنامه کاری قرارگرفت و در این خصوص اقدامات مناسبی صورت گرفت که به صورت خلاصه به آنها اشاره خواهد شد.

الف) دلیل هدف گذاری روستای قره چپق

• بزرگترین روستای شهرستان از نظر وسعت اراضی و هم از نظر جمعیت در سطح شهرستان و استان
• مساحت کل اراضی این روستا حدود 1600 هکتار
• جمعیت روستا حدود 6033  نفر
• شغل اصلی مردم روستا کشاورزی و پر مصرفترین روستا از منابع آبهای زیرزمینی در کنار دریاچه ارومیه
• قطب اصلی تولید پیاز در سطح استان  بهره برداری ظالمانه از منابع آب و خاک و اخیرا با توجه به محدودیت های اعمال شده به شهرستان های حاشیه ارس و استان های مجاور و حتی کشورهای ارمنستان آذربایجان نیز جهت کشت این محصول مهاجرت فصلی می نمایند.
• عدم  اعتنا و تمکین به اطلاعیه ها و اخطاریه های اولیه صادره از طرف امور و جهاد کشاورزی و مقابله با هر نوع همکاری در قبال  رعایت مقررات از ناحیه روستاهای دیگر
• تاثیر گذار در نوع کشت محصولات سایر روستاها و استان (اگر روستای فوق کنترل شود در واقع کل کشاورزان شهرستان کنترل و هدایت خواهند شد).
• تغییر پذیر بودن اهالی روستا با درک نقش و اهمیت آب در زندگی
• تعداد چاههای غیر مجاز  800 حلقه(با برداشت تقزیبی سالانه حدود  5.5 میلیون متر مکعب)
• تعداد چاههای مجاز 231 حلقه(با تخلیه مجاز 3.1 میلیون)
• میزان آب مصرفی از آبهای زیرزمینی حدود 8.5 میلیون متر مکعب (چاههای مجاز حدود 3.1 میلیون و حدود 5.5 میلیون چاههای غیر مجاز)
• میزان آب قابل تامین از آبهای سطحی حدود 2.5 میلیون متر مکعب از 4 رشته نهر سنتی به علت محدودیت انتقال آب
• به علت واقع شدن در مجاورت دریاچه ارومیه اراضی ساحلی روستا بامشکل پیش روی آب شور به منابع آبهای زیر زمینی مواجه میباشد.

ب) مشکلات و پیامدهای کشت پیاز

•  ازبین رفتن حاصلخیزی خاک در اثر تغییرشدید بافت خاک به علت ماسه دهی سالانه به اراضی در حین کاشت این محصول بالغ بر 70 متر مکعب حدود 90 الی 100 تن برای هر هکتار(تبدیل به شن زار) به عمق 60-70 سانتی متر.
• افزایش نیاز آبی فوق العاده بالای این محصول در این منطقه به علت تغییر سالانه بافت که در منطقه صورت گرفته به طوری که تعداد دفعات آبیاری این گیاه از 12نوبت به 30 نوبت در طول دوره رشد هفت ماهه افزایش یافته است. حداقل 17000 هزار متر مکعب در سال در هر هکتار. بعبارتی محیط ریشه گیاه جهت مرطوب نگهداشتن هر سه روز یکبار میبایستی در فصل تابستان آبیاری میگردید.
• به علت استفاده زیاد از علف کش و حشره کش و کود نیترات در دوره رشد علاوه بر آلودگی زیست محیطی خاک خود محصول تولید شده نیز خارج از حد استاندارد بوده و حد بالایی از سموم و نیترات است به عبارتی محصول تولیدی پیاز نبوده بلکه سم در پوشش پیاز می باشد
• درصد بالای رشد بیماریهای سرطان در آن منطقه به علت استفاده بیش از حد از سموم

اهداف اجرای طرح :

الف) اهداف کیفی:

• ساماندهی و تجمیع چاه های کشاورزی و منابع برداشت آب
• پکپارچه سازی (در صورت امکان ) و یا یکجا کشتی محصولات کشاورزی
• اصلاح الگوی کشت و متناسب سازی آن با کیفیت آب ، خاک و محیط زیست
• اجرای سیستم های مصرف بهینه آب
• افزایش ضریب مکانیزاسیون بخش کشاورزی
• تعادل بخشی آب های زیر زمینی و جلوگیری از پیشروی آب شور
• ایجاد تولید و معیشت پایدار
• فراهم سازی امکان برنامه ریزی برای ایجاد صنایع وابسته به کشاورزی
• در نهایت کمک به احیا دریاچه ارومیه و محیط زیست

ب) اهداف کمی:

• کاهش 40 در صدی میزان مصرف آب با استفاده از روش های مصرف بهینه آب ، تغییر الگوی کشت و استفاده از روش های استقرار پایدار کشاورزی با مشارکت جوامع محلی در طول مدت برنامه( 5 سال)
• میزان آب برداشتی از منابع سطحی و زیرزمینی (مجاز و غیر مجاز) معادل 11 میلیون متر مکعب بوده و با کاهش 40 درصدی مصرف آب با استفاده از روش های فوق به حدود 6.6 میلیون متر مکعب کاهش خواهد یافت.

تبیین مسائل و چالش‌های پروژه:

• یکی از چالشهای مهم پروژه احتمال عدم همکاری بهره برداران بویژه بهره بردارانی که دارای منابع ابی مجاز (چاههای مجاز) بوده که شاید به ساماندهی چاهها موافق نباشند.
• پیچیدگی مربوط به طراحی و یکپارچه سازی سیستم آبیاری

مراحل اجرا:

الف) فعالیت های انجام یافته در روستای قره چپق در راستای طرح فوق با رویکرد  احیای دریاچه ارومیه

• تهیه و تفسیر نقشه و عملیات زمینی کاداستر اراضی زراعی و باغی  روستای قره چپق به مساحت 1808  هکتار 
• تدوین  برنامه اصلاح الگوی کشت با رویکرد کاشت گیاهان با نیاز آبی کمتر و دوره رشد کوتاه تر
• اجرای برنامه های آموزشی و ترویجی برای بهره بردارن در قالب برنامه های متنوع
• برگزاری جلسات مشترک با جهاد کشاورزی جهت بررسی مسائل و مشکلات روستا برنامه تجمیع چاه ها و ساماندهی اراضی روستای قره چپق  به تعداد بیش از 30 جلسه و تشریح برنامه ها و توصیه های لازم در رابطه با اصلاح الگوی کشت ،اجرای سیستم های مصرف بهینه آب،کشت های با حضور مسئولین سیاسی و اداری شهرستان و عواقب برداشتهای بی رویه
• توزیع اطلاعیه مشترک با مدیریت جهاد کشاورزی مبنی بر کشت محصولات با مصرف آب کمتر و پرهیز از کشت محصولاتی مانند پیاز ،هویج و صیفی جاتی که آب بیشتری مصرف می نمایند.
• جلسه مستقیم با دهیاری و اعضای شورای روستای قره چپق و افراد صاحب نفوذ در محل فرمانداری شهرستان و دهیاری روستا جهت بررسی مسائل و مشکلات اجتماعی و فرهنگی دریاچه ارومیه با حضور نمایندگانی از سازمان آب منطقه ای ،مدیریت جهادکشاورزی و مدیریت امور منابع آب شهرستان
• بازدیدهای مکرر اعضای ستاد احیای دریاچه ارومیه بارویکرد معیشت پایدار منطقه
• آگاه سازی تشکیل جلسات با جامعه زنان روستایی که عمده سهم تولید کشاورزی متوجه آنان میباشد.

ب) اقدامات انجام یافته کوتاه مدت در رابطه با تهیه نقشه کاداستراراضی کشاورزی روستای قره چپق

• عکسبرداری از مناطق کشاورزی روستا
• تهیه عکسهای ارتوفتو
• تهیه کلاورتوفتوها
• تهیه نقشه های 1:10000 
• تهیه مدل مفهومی سامانه جهاد کشاورزی 
• تهیه نرم افزار جمع آوری اطلاعات بهره برداران
• تهیه نقشه ها کاداستر اراضی به عنوان پایه مطالعات طرح

ج) اقدامات انجام یافته کوتاه مدت در رابطه با کاهش مصرف آب اصلاح الگوی کشت  و نتیجه حاصله

• کاهش سطح زیرکشت پیاز از 500 هکتار به حدود 10 هکتاردر سال زراعی 95-94  و جایگزین شدن با کشت غلات وهویج زودرس (سه ماهه)
• ترویج و توسعه سطح زیر کشت گندم آبی رقم پیشگام بجای رقم الوند ، در اثر فعالیت های ترویجی و آموزشی انجام شده در سال زراعی 95-94 در سطح 400 هکتار رقم پیشگام گندم کشت  شده و نیز برای اولین بار در منطقه رقم گندم میهن در سطح 40 هکتار کشت گردیده است ؛ که این رقم با نیاز آبی کمتر  خصوصیاتی شبیه رقم پیشگام دارد
• کاشت کلزا در سال زراعی 95-94 به مساحت 6/5هکتار بعنوان محصولی مناسب در تناوب با گندم
• ترویج وکاشت ارقام زودرس ومتوسط رس هویج فرنگی و سیب زمینی بجای ارقام دیررس (کاشت ارقام سانته وآریندا)
• ایجاد مزرعه الگوئی زعفران درسطح 600 مترمربع

د) تاثیر اقدامات و نتایج آن در نیاز آبی الگوی کشت قدیم و جدید

• الگوی کشت قدیم اراضی بر پایه محصول پیاز، یونجه، گندم از زراعت و در باغ انگور، گردو و سیب بود که با روش های سنتی مورد آبیاری قرار می گرفتند که میزان متوسط مصرف آب هر هکتار بالای 10000متر مکعب بود و پیاز بالغ بر 17000 متر مکعب.
• الگوی کشت فعلی که در اثر اقدامات حفاظتی و ترویجی سازمان جهاد کشاورزی مورد قبول زارعین قرار گرفته با کاهش درصد پیاز و افزایش گندم و محصولات زودرس سیب زمینی و هویج و افزایش کلزا در بخش زراعت بوده و در بخش باغات نیز با اصلاح گیاهان پرمصرف به سمت کاشت محصولات کم مصرف مثل پسته، زعفران، گل محمدی، سنجد و با توسعه روش های نوین آبیاری با متوسط مصرف کمتراز5000 متر مکعب آب در هکتار است.
• ه) ساماندهی چاهها: استفاده از 150 حلقه چاه به جای 1122 حلقه چاه
• حذف کلیه چاه ها و حفر و احداث 150حلقه چاه جدید در مکان ها و فواصل مناسب تر و تعیین پایاب متناسب برای هر چاه (البته حقوق صاحبان چاههای مجاز بر اساس مجوزهای صادره رعایت خواهد شد)
• و) اقدامات مربوط به اطلاع رسانی و ترویج
• برگزاری  جلسات توجیهی در روستاهای شهرستان در خصوص وضعیت بحرانی منابع آب و برنامه های طرح های تعادل بخشی واحیا دریاچه ارومیه و عدم کشت محصولات پر آب طلب باحضور فرماندار ،بخشدار ،مدیر جهاد کشاورزی
• برگزاری جلسات شورای حفاظت از منابع آب وتعاونیهای آببران  ونظام مهندسی کشاورزی  ودو مورد همایش احیا در یاچه ارومیه واصلاح الگوی کشت
• تهیه وتوزیع اطلاعیه های مشترک کار گروه آب و کشاورزی و شورای حفاظت در خصوص لزوم حفاظت وبهره برداری بهینه از منابع آب به تعداد4000برگ
• صدور اخطاریه های  مشترک (جهاد کشاورزی و امور آب) عدم کشت محصولات پر آب طلب به کشاورزان در حین کشت محصولات به تعداد550فقره
• معرفی مالکین چاههای غیر مجاز دارای اراضی وسیع و با کشت محصولات پر آب طلب  به مراجع قضائی برابر مصوبات حفاظت

ز) اطلاعیه  بهینه سازی مصرف آب و عدم کشت محصولات پر آب بر

ح) عوامل استقبال کشاورزان  قره چبق برای مدیریت مشارکتی آبهای زیرزمینی

• اطلاع رسانی  و حساس سازی مستمر
• اقدام قانونی به موقع وتاثیر گذار و هدفمند با حمایتهای همه جانبه دستگاه قضائی وشورای حفاظت
• اقدامات حفاظتی وتلاشهای شبانه روزی همکاران واکیپهای گشت
• باور و  درک اهالی از عمق بحران با توجه به در حاشیه دریاچه ارومیه قرارگرفتن اراضی

فرآیندها و روش اجرا:

فرآیند چگونگی جلب مدیریت مشارکتی آبهای زیرزمینی روستای قره چپق:

1. ملاقات حضوری اعضای شورای اسلامی و تعاونی آب بران و ریش سفیدان روستا با مدیرعامل شرکت آب منطقه ای و اعلام همکاری
2. صدور دستور مدیرعامل محترم جهت برگزاری  جلسات عملیاتی نمودن جلب مشارکت در ستاد و تشکیل کارگروه
3. برگزاری  جلسه هماهنگی کارگروه در بخشداری با حضور مسئولین شرکت آب منطقه ای
4. برگزاری  جلسه آگاهسازی در مسجد جامع روستا با حضور بخشدار، مسئولین شرکت آب منطقه ای، اعضای کمیته پایش احیاء دریاچه ارومیه و مدیر جهاد کشاورزی با زنان روستا
5. برگزاری  جلسات پیاده سازی نحوه مشارکت در دهیاری با حضور مسئولین شرکت آب منطقه ای و جهاد کشاورزی استان با اعضای شورای اسلامی و ریش سفیدان روستا
6. برگزاری نمایشگاه و کارگاه آموزشی اصلاح الگوی کشت و نحوه استفاده بهینه از منابع آب
7. برگزاری  جلسه آگاهسازی در مسجد جامع روستا با حضور بخشدار، مسئولین شرکت آب منطقه ای، مدیر جهاد کشاورزی با اهالی روستا

تجارب جهانی مرتبط :

پروژه مدیریت سامانه‎های آب زیرزمینی توسط کشاورزان آندراپرادش با عنوان: Andhra Pradesh Farmer Managed Groundwater Systems (APFAMGS) با پشتیبانی فائو در یکی از ایالت‌های خشک هندوستان، آندراپرادش، از سال ۲۰۰۴ شروع شد. در این ایالت ۵۰ درصد نیازهای آبیاری، از آب زیرزمینی تامین می‌شود. اضافه برداشت آب زیرزمینی از طریق حفر دو میلیون و ۲۰۰ هزار چاه(دستی، نیمه عمیق و عمیق)امنیت غذایی متکی به تولید محلی در سطح ایالت مذکور را شدیداً به خطر انداخته است. این پروژه به قصد شکل‎گیری و پرورش مدل بدیلی که درگیر شدن فعال جوامع محلی در گردآوری داده‌ها، توسعه ظرفیت‌ها، و بهبود مدیریت منابع آب زیرزمینی را تشویق می‌کند، طراحی شد. دخالت‌های قانونی بدلیل ناممکن بودن اجبار تعداد بسیار زیاد بهره‌بردار، غیرکارامد تشخیص داده شد. در مقابل برقراری همیاری با بهربرداران آب زیرزمینی، به عنوان بهترین انتخاب در نظر گرفته شد. فرض شد که مدیریت آب زیرزمینی در صورتی امکان‌پذیر است که بهره‌بردار این منابع، طبیعت چرخه آب و پارامترهای مختلف موثر در آن را فهم و این درک، او را در موقعیتی قرار دهد که راساً چرخه آب در سطح مزرعه یا جامعه محلی مربوط به خود را به نحو درستی تغییر دهد یا تعدیل کند. برای دستیابی به این هدف، رویکردی اتخاذ شد تا با همه فهم کردن مفاهیم علمی آب‌شناسی و مدیریت آب زیرزمینی و قابل دسترس کردن آن‌ها برای بهره‌برداران باسواد و بی‌سواد، از دانش آب زیرزمینی «راززدایی» شود. این آموزش بصورت گروهی/مشارکتی و با تاکید بر آموزش غیررسمی بود. هدف‌های تفصیلی‌تر عبارت بودند از: راززدایی از هیدرولوژی و تشویق فهم گروهی و مشترک کشاورزان از منابع آب زیرزمینی، ترویج فناوری‌های آب‎اندوز و تغییر الگوهای کشت متناسب با فراهمی آب در هر شبکه واحد هیدرولوژیکی. در گردهمایی‌های محلی، بودجه‎های آبی مختص هر روستا برای برجسته‎سازی تغییرات مورد نیاز در الگوی کشت، بهبود بهره‌وری آب، افزایش استفاده از کود حیوانی و ورمی کمپوست، به بحث گذاشته می‌شد. انتظار می‌رفت که با تجهیز کشاورزان به چنین فهم و درک پیشرفته‎ای، آنان بدون اجبار یا محضوریت اخلاقی، مصرف آب خود را کاهش و تخلف خود را تعدیل کنند. این پروژه مدعی بود که این روش بهترین راه تسهیل‎گری در شکل‎گیری مشارکت جامعه محلی در مدیریت آبخوان‎ها است. برنامه آن در ۶۲واحد آب‌شناسی(۵ درصد واحدهای آب‌شناسی ایالت) که در هفت ناحیه از نواحی این ایالت توزیع متناسبی داشت، با پوشش جمعاً ۲۵ هزار چاه خانوادگی، عملیاتی شد. در هر محدوده آب‌شناسی این پروژه درصدد بود تا: 

• نظارت مشارکتی هیدرولوژیکی را تشویق کند
• تسهیل بودجه بندی نیاز آبی گیاهان برای تمام واحد هیدرولوژیکی
• سازماندهی مدارس آب کشاورزان
• مشخص کردن داوطلبین مرد و زن آموزش دیده برای خواندن پیزومتر برای تشکیل هسته‌های کاری کمیته‌های نظارتی در سطح روستاها بمنظور ایجاد شبکه واحدهای هیدرولوژیکی

طبق ارزیابی انجام شده در دوره ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ در بسیاری از واحدهای هیدرولوژیکی کاهش برداشت آب اتفاق افتاد. تغییرات زیادی در الگوی کشت پرمصرف به کم مصرف همراه با افزایش ارزش تولیدی (بدون کاهش درآمد کشاورزان) تحقق یافت. در استفاده آبیاری تحت فشار و تدابیر حفاظت از آب و خاک، پیشرفت حاصل شد. مقداری زیادی اطلاعات هیدروزئولوژیک شامل نقشه‌های GIS توسط شبکه واحدهای هیدرولوژیک تولید شد که همواره باعث شگفتی بازدیدکنندگان بوده است. بعضی از این شبکه‌ها شروع به فروش این اطلاعات کردند. نتایج کار موجب شد تا کنشگران سیاسی محلی از قبول رویکرد بکار رفته در این پروژه به عنوان محور اصلی سیاست‌های ایالت آندراپرادش پشتیبانی کنند. و بالاخره در دوازدهمین برنامه توسعه هندوستان(۲۰۰۱۳--۲۰۱۷)، دولت هند (با درک این موضوع که تغییر اجتماعی پایدار نیاز به درگیر شدن پایدار گروداران دارد و فشارهای نظارتی در داخل گروه‌های هم تراز می‌تواند رفتار اجتماعی متعهدانه را در گروه‌های متکی به خود ایجاد کند) متعهد به نگاشت مشارکتی آبخوان‌ها به عنوان مبنای آغاز مدیریت آب زیرزمینی توسط جامعه محلی شده است. این تصمیم متکی به تجربه موفق از اجرای چنین پروژه‌ای بود.

نتایج:

1. تمایل بهره برداران به استقرارمدیریت مشارکتی و مصرف بهینه
2. کاهش سطح کشت پیاز (از 500 هکتار به 10 هکتار کاهش یافته است)
3. ساماندهی چاههای غیرمجاز (بهره برداری از 150 حلقه چاه بجای 1122 حلقه چاه)
4. ایجاد سیستم یکپارچه آبیاری و افزایش راندمان آبیاری (نقشه و زمان بندی مناطق طراحی شده است و پس از تامین اعتبار اجرایی خواهد شد)

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی :

با توجه به جلسات متعدد و درک متقابل بهره برداران از وضعیت نابسامان منابع آبی و کیفیت نامناسب بافت خاک منطقه بدلیل کشت پیاز ، بهره برداران متمایل به مشارکت در بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک گردیدند و در این راستا ضمن کاهش کشت پیاز و تغییر الگوی کشت روستای قره چپق،بهره بردار چاههای کشاورزی ملزم به ساماندهی چاههای غیرمجاز و تجمیع آنها شدند. حتی مالکان  چاههای مجاز نیز رضایت دادند درصورتی که چاهشان جزو چاههای پایلوت و منتخب نباشد غیرفعال و پرومسلوب المنفعه شوند لذا پس از اجرای سیستم تحت فشار و یکپارچه و استفاده از 150 حلقه چاه به جای چاه 1122 حلقه چاه موجود فعلی ، ضمن کاهش 98 درصدی کشت پیاز، میزان مصرف آب نیز از 17000 مترمکعب به کمتر از 5000 متر مکعب در هکتار خواهد یافت و همچنین مشکلات مربوط به تغییر بافت خاک نیز از بین خواهد رفت. با توجه به آمادگی مردم روستای قره چپق برای اجرای طرح با اتمام و بهره برداری از آن ضمن کاهش حدود 40 درصدی در مصرف منابع آب موجود شاهد اصلاح الگوی کشت و افزایش  درآمد کشاورزان خواهیم بود که در این صورت طرح حاضر به یک طرح نمونه موفق تبدیل و اثرات آن در سطح حوضه دریاچه ارومیه فراگیر خواهد بود.

تقدیر و تشکر:

از کلیه مسئولین اجرایی ، سیاسی استانی و شهرستان بناب، ستاد احیای دریاچه ارومیه، همکاران محترم جهاد کشاورزی استان و شهرستان بناب، ادارات منابع آب شهرستان بناب و شرکت آب منطقه ای که بصورت شبانه روزی در تحقق و اجرای این پروژه سعی و تلاش نمودند، بویژه اهالی روستای قره چپق که کمال همکاری را داشته اند و همچنین مشاور طرح آّب آراز در مطالعه استقرار سامانه آبیاری تحت فشار قدردانی شود.