بررسی میزان اثربخشی اصلاح شبکه شهر یاسوج در کاهش هدررفت

یکی از اقدامات موثری  که در شرکت های آب و فاضلاب به منظور کاهش تلفات واقعی و جلوگیری از هدر رفت سرمایه ملی انجام می شود ، اصلاح شبکه‌های فرسوده و استاندارد سازی انشعابات است . این اقدام نه تنها موجب کاهش هدر روی آب می‌گردد بلکه مانع  ورود آلودگی به شبکه گردیده و علاوه بر تاثیر اقتصادی و زیست محیطی ، نقش بسزایی در افزایش رضایت مندی شهروندان ایفا می کند. در راستای حصول موارد مذکور و با هدف خدمات رسانی هرچه مطلوب تر کمی و کیفی به مشترکین، شرکت آب و فاضلاب شهری استان کهگیلویه و بویراحمد ، هر ساله ، با توجه به محدودیتهای شدید مالی و اعتباری، اقدام به اصلاح بخشهای فرسوده شبکه و بخشهای دارای جنس نامرغوب لوله ، در شهرهای تحت پوشش خود می نماید که این موضوع ، در شهر یاسوج به لحاظ قدمت شبکه شهر و همچنین حساسیت بیشتر موضوع آبرسانی ، بطور ویژه ، پیگیری و عملیاتی می گردد. در این مقاله ، به بررسی اهمیت اصلاح شبکه در شهر یاسوج و میزان اثربخشی آن در کاهش هدررفت این شهر ، در طی سال 1396 ، پرداخته شده است که بر اساس نتایج بدست آمده ، موضوع اصلاح شبکه ، موجب کاهش حدود 31/0 درصدی هدررفت واقعی  ، گردیده است.

مقدمه

در سال‌های اخیر کمبود شدید منابع و افزایش هزینه‌های تولید آب باعث شده که موضوع آب بدون درآمد مورد توجه قرار گیرد (تابش، م و همکاران ،1386).  مولفه های آب بدون درآمد عبارتند از : مصارف مجاز بدون درآمد ، هدررفت ظاهری ( مصارف غیر مجاز، خطای تجهیزات اندازه گیری و ...) و هدررفت واقعی(نشت از شبکه ، انشعابات . در گذشته به مجموعه فعالیت‌های شناسایی، توسعه منابع جدید، انتقال و تصفیه آب با در نظر گرفتن صرفه اقتصادی مدیریت آب گفته می‌شد که در این تعریف مدیریت آب معادل مدیریت تامین است ولی در حال حاضر در سطح کلان به فرآیندی از برنامه ریزی ،ساماندهی ، هدایت و کنترل جهت ایجاد تعادل و توازن بین نیازهای مربوط به آب و هزینه های آن مدیریت آب گفته می شود.

در این تعریف، نیازها دیگر تنها به شکل مترمکعب در روز مطرح نیستند بلکه به صورت تندرستی و خوشبختی آحاد جامعه مطرح است و هزینه‌ها نیز تنها هزینه های مهندسی و سازه‌ای نیست بلکه اقدام در این بخش  بر اقتصاد ، هزینه های محیطی و سایر فعالیت های مرتبط اثر خواهد داشت.

یکی از مهمترین اجزای سیستم های آبرسانی ، شبکه های توزیع و انشعابات هستند. بسیاری از شبکه های توزیع آب در معرض بحران کمبود منابع آبی، محدودیتهای اقتصادی جهت بهره برداری بهینه و کهنگی و فرسودگی اجزای خود قرار گرفته اند. فرسودگی شبکه های آب شهری باعث ایجاد شکست مکانیکی و هیدرولیکی در اجزای شبکه می گردد. در شکست مکانیکی، اجزای شبکه بدلیل بروز حوادث از مدار سرویس دهی خارج می شوند. فرسودگی هیدرولیکی نیز به معنای عدم توانایی شبکه آب در برآورده نمودن مقادیر تقاضای مورد نیاز در گره های مصرف در محدوده فشار مناسب و استاندارد است.خرابی هیدرولیکی ممکن است در اثر شکست مکانیکی و یا کاهش ظرفیت هیدرولیکی لوله ها بدلیل مسائلی نظیر کاهش سطح مقطع و افزایش زبری و یا افزایش مصرف و در نتیجه افت فشار در شبکه رخ دهد. بر اثر بروز شکست مکانیکی، آب بصورت نشت از شبکه خارج می شود.

 بیان مسأله

یکی ازدلایل اصلی اتفاقات وحوادث درشبکه های توزیع آب شرب درشهرهای کشور، قدمت وفرسودگی لوله هاست که عمدتا بخاطرعدم وجوداعتبارات کافی، اصلاح آنها به موقع انجام نمی پذیرد. این امرسبب تحمیل هزینه نسبتازیادی به شرکت های آب وفاضلاب می گردد . فرسودگی شبکه و تاسیسات آب در شهر یاسوج  و حومه یکی از معضلاتی است که با توجه به وضعیت بحرانی آب در این شهر قابل مشاهده است.

در این راستا و با هدف خدمات رسانی هرچه مطلوب تر کمی و کیفی ، به مشترکین، شرکت آب و فاضلاب شهری استان کهگیلویه و بویراحمد ، هر ساله ، با توجه به محدودیتهای شدید  مالی و اعتباری، اقدام به اصلاح بخشهای فرسوده شبکه و بخشهای دارای جنس نامرغوب لوله ، در شهرهای تحت پوشش خود می نماید که این موضوع ، در شهر یاسوج به لحاظ قدمت شبکه شهر و همچنین حساسیت بیشتر موضوع آبرسانی ، بطور ویژه ، پیگیری و عملیاتی می گردد.

ضرورت مسأله

 با وجود اینکه نزدیک به ۷۰ درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است اما «بحران آب» در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای واقع در کمربند خشک زمین مثل ایران، روز به روز ابعاد پیچیده تری به خود می گیرد. پیشرفت و توسعه بشر به همراه رشد جمعیت و افزایش تقاضا ازیک‌طرف و محدودیت عرضه منابع طبیعی از طرف دیگر باعث شده است، استفاده بهینه و مناسب از این منابع از اهمیت زیادی برخوردار باشد.

در ایران محدودیت آب قابل دسترس، توزیع غیر یکنواخت آن در سطح کشور و الگوی نامناسب شهرنشینی و مراکز سکونت‌گاهی تأمین آب مورد نیاز را در بسیاری از مناطق کشور مشکل ساخته و به تدریج بر ابعاد آن افزوده است. از طرفی بروز خشکسالی‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر دسترسی به آب را با بحران شدیدتری مواجه کرده است، به طوری که تأمین آب قابل دسترس و مطمئن برای مصارف مختلف یکی از چالش‌های مهم برای دولت محسوب می‌شود. در سالهای اخیر کمبود شدید منابع و افزایش سریع هزینه های تولید آب باعث شده که موضوع آب بحساب نیامده مورد توجه قرار گیرد. بنابراین در کنار تامین آب از منابع جدید باید از هدر رفتن آب در مراحل مختلف انتقال، تصفیه، ذخیره و توزیع به عنوان یک فعالیت درازمدت و با برنامه ریزی مدون جلوگیری نمود.

یکی از عوامل تاثیر گذار بر میزان تلفات آب، هدررفت واقعی ناشی از فرسودگی شبکه های توزیع و انشعابات می باشد. برای جلوگیری از هدررفت واقعی آب اقدامات متنوعی می بایست از سوی شرکت های آب و فاضلاب انجام گیرد که اصلاح شبکه های فرسوده از جمله این کارهاست.

با توجه به وجود درصد بالای فرسودگی در شبکه توزیع شهر یاسوج ( حدود 30 درصد) ،که منجر به بروز شکستگیهای متعدد در مناطق و محلهای خاص و در نتیجه هدر رفت بالا و همچنین افزایش آلودگی آب و در نتیجه نارضایتی مشترکین  می گردید ، اصلاح شبکه این شهر ، در دستور کار ویژه شرکت قرار گرفت که علاوه بر استفاده از اعتبارات کشوری در نظر گرفته شده برای این موضوع ، به دلیل وجود مشکلاتی در تخصیص و دسترسی به این اعتبارات ( نظیر زمان بر بودن ، مقطعی و تکه تکه بودن آن هم با مبالغ ناچیز و ..) ، از منابع داخلی شرکت نیز جهت این مهم استفاده شد که مجموع عملیات مذکور ، به دو صورت امانی و پیمانی ، انجام گردیده و همچنان در حال انجام می باشد.

هدر رفت آب

هدررفت آب و بطور کلی آب بدون درآمد یکی از مشکلات عمده سیستم تولید وتوزیع آب شرکتهای آب وفاضلاب می باشد ( دفتر نظارت بر مدیریت مصرف  و کاهش آب بدون درآمد ( UFW)  ، 1385).  مقدار آب بدون درآمد در کشورهای درحال توسعه بیش از 30 درصد مقدار تولید آب و درکشورهای توسعه یافته کمتراز 15 درصد مقدار تولید و حدود نصف حجم آب تولیدی هدررفته دراین کشورها می باشد .

هدررفت آب به دو گروه کلی هدررفت ظاهری یاهدررفتی که ناشی از خطای مدیریت داده ها وسیستم ، خطای ناشی از عدم دقت کنتورها ولوازم اندازه گیری، وخطای ناشی از مصارف وانشعابات غیرمجاز می باشد و هدررفت واقعی یا هدررفتی که ناشی از نشت از انشعابات آب ، نشت از لوله ها ، شیرهای قطع ووصل واتصالات شبکه توزیع ، مقدار هدررفت آب ناشی ازسرریزو نشت از مخازن ذخیره آب راشامل میگردد، تقسیم بندی می گردد.

هدر رفت آب در شبکه های توزیع یکی از مسائلی است که رفع آن می تواند به میزان زیادی در بهره وری آب و استفاده بهینه از منابع ملی تأثیرگذار باشد.با رشد سرانه مصرف آب ، افزایش نیاز آب در جوامع و با کاهش رو به تزاید منابع در دسترس، هزینه تمام شده برای تامین و به خصوص با افزایش جمعیت در کشورهای در حال توسعه ایجاب می کند به مشکل هدر رفت آب به طور جدی اهمیت داده شود. لذا کنترل تلفات در سیستم های تولید و توزیع آب به دلیل جلوگیری از هدر رفتن منابع و هزینه های صرف شده و نیز افزایش بهره وری و مدیریت بهینه ، باعث شده است در سالهای اخیر مسئولین توجه بیشتری به این مسئله داشته باشند.

آنالیز میزان کاهش هدررفت به واسطه عملیات اصلاح شبکه در شهر یاسوج در سال 96

طی سال 96 ، به میزان 8.1 کیلومتر ، عملیات اصلاح شبکه و استاندارد سازی و تعویض حدود 900 فقره انشعاب فرسوده در مناطق مختلف شهر یاسوج  انجام گردید که اعتبارات مربوطه ،  از محل اعتبارات مصوب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور ( عمرانی و کاهش هدررفت) ، ماده 11 و از محل اعتبارات جاری شرکت تأمین گردید .

طبق بررسی های انجام شده ، حدود 25 درصد حوادث  ( شامل شکستگی و نشت ) در مناطق دارای شبکه فرسوده ( اغلب در مناطق شرف آباد، تل زالی، زیرتل، خیابانهای گلستانها ، راهنمایی ، خیابان جمهوری ، سالم آباد، خیابانهای ارم و اکبرآباد) و حدود 5 درصد حوادث ( شامل شکستگی و نشت ) نیز ، در مناطق دارای انشعاب و شبکه از جنس نامرغوب ( اغلب در مناطقی نظیر شرف آباد، شهرک امام حسین (ع) ، شهرک امام علی(ع) ، خیابانهای ابوذرها ، سروک و اکبرآباد )  اتفاق افتاده است که متوسط تعداد حوادث در طول یک کیلومتر لوله فرسوده ( نسبت به کل طول شبکه فرسوده ) در شهر یاسوج ، حدود 5 مورد و در بخش شبکه دارای جنس نامرغوب ( نسبت به طول کل شبکه با جنس نامرغوب) حدود 6 مورد ، می باشد.

طبق برآوردها و بررسی های انجام شده ، حدود 145 کیلومتر از شبکه شهر یاسوج فرسوده (130 کیلومتر)  و یا دارای جنس نامرغوب ( 15 کیلومتر)  بوده که نیازمند اصلاح می باشد که با درنظر گرفتن متوسط هزینه 3000 میلیون ریال ( هزینه تخریب و مرمت آسفالت ، خرید لوله و اتصالات ،  اجرا ، دستمزد و ...) برای اصلاح هر کیلومتر شبکه ،به اعتباری حدود 4350 میلیون ریال ، جهت اصلاح شبکه فرسوده شهر یاسوج ، نیاز می باشد.

با محاسبات و بررسی های انجام شده ، میزان هدررفت واقعی شبکه شهر یاسوج ، از میزان 09/18 درصد در سال 95به رقم 3/17 درصد در سال 96 ، کاهش یافته است که کاهش تقریبی  8/0 درصد را نشان می دهد که چیزی معادل 112،107 مترمکعب آب می باشد. اطاعات بیشتر پایه ای در خصوص شهر یاسوج ، در شکل 1 آورده شده است. (http://septa.nww.ir)

جدول 1 – مشخصات پایه شهر یاسوج

از این درصد کاهش هدررفت واقعی ، قریب به 95 درصد آن ( با توجه به نسبت تعداد حوادث شبکه و انشعاب نسبت به سایر عوامل هدررفت واقعی )  ، ناشی از عملیات رفع حوادث  و اصلاح شبکه بوده که چیزی معادل 106،502 مترمکعب آب بوده که با توجه به درصد حوادث مربوط به فرسودگی و جنس نامرغوب شبکه ( طبق آمار ثبت شده در سامانه سپتا شرکت مهندسی ، چیزی معادل 30 درصد کل حوادث می باشد.) و باتوجه به میزان اصلاح شده شبکه بواسطه موارد مذکور ( حدود 8.1 کیلومتر) ، مقداری معادل 32،881 مترمکعب آب، از میزان هدررفت ، کاسته شده است که این بطور تقریبی، تأثیر 31/0 درصدی اصلاح شبکه را در کاهش هدررفت واقعی شهر یاسوج ، نشان می دهد. خلاصه این تحلیل ، در جدول 2 آورده شده است.

جدول2- درصد تأثیر اصلاح شبکه در کاهش هدررفت واقعی

نتیجه گیری

یکی ازدلایل اصلی اتفاقات وحوادث درشبکه های توزیع آب شرب درشهرهای کشور، قدمت وفرسودگی لوله هاست که عمدتا بخاطرعدم وجوداعتبارات کافی، اصلاح آنها به موقع انجام نمی پذیرد. این امرسبب تحمیل هزینه نسبتازیادی به شرکت های آب وفاضلاب می گردد . فرسودگی شبکه و تاسیسات آب در شهر یاسوج  و حومه یکی از معضلاتی است که با توجه به وضعیت بحرانی آب در این شهر قابل مشاهده است.

آنچه که می‌تواند موجبات ناراحتی مردم را فراهم کند دیدن هدر رفت آب شربی است که در کوچه و خیابان ها بر اثر ترکیدگی لوله های آب جاری است، که با وجود خشکسالی و کمبود منابع زیر زمینی ، با برنامه ریزی صحیح و اصولی می‌توان از این مشکل جلوگیری کرد.

یکی از اقدامات موثری که شرکت های آب و فاضلاب به منظور کاهش تلفات واقعی می توانند انجام دهند اصلاح شبکه های فرسوده و استانداردسازی انشعابات می باشد. این اقدام نه تنها موجب کاهش هدرروی آب می گردد بلکه مانع ورود آلودگی به شبکه توزیع آب گردیده و علاوه بر تاثیرات اقتصادی و زیست محیطی نقش بسزایی در افزایش رضایتمندی شهروندان دارد.

شرکت آب و فاضلاب استان کهگیلویه و بویراحمد ، علیرغم وجود محدودیتهای زیاد مالی و تجهیزاتی ، با تمام توان و در راستای خدمات رسانی هر چه بهتر به مشترکین عزیز، عملیات اصلاح شبکه را در سطح شهرهای تحت پوشش ،  پیگیری و اجرایی می نماید.

امید است با عنایت بیشتر مسئولین کشوری و استانی ، اعتبارات مورد نیاز در بخش اصلاح شبکه ، به این شرکت تعلق گیرد تا با توجه به منافعی که برای موضوع اصلاح شبکه بیان گردیده و همچنین با توجه میزان اثربخشی حاصله از این موضوع در شهر یاسوج و کلیه شهرهای استان، هر چه بیشتر و سریع تر در این مسیر، گامهای لازم برداشته شود.

 مراجع

1. تابش، م و همکاران ، (1386)،  دستورالعمل شناخت و نحوه مطالعه عوامل موثر در آب بحساب نیامده و راهکارهای کاهش، نشریه شماره 308 ، تهران، ایران.
2. دفتر نظارت بر مدیریت مصرف  و کاهش آب بدون درآمد ( UFW)  ، 1385 ، نکاتی در خصوص اصلاح و بازسازی شبکه های توزیع آب، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور معاونت بهره برداری، تهران، ایران