تجربیات شرکت آب و فاضلاب هرمزگان در راستای نصب پکیج های کاهنده مصرف جهت مشترکین بالای الگوی مصرف آب شهر بندرعباس و بررسی اثربخشی آن

منابع تأمین آب با فشار فزاینده‌ای برای پاسخ به نیازهای رو به رشد شهرها مواجه هستند. رشد جمعیت و توسعه اقتصادی- اجتماعی موجب افزایش مصرف آب و تحمیل هزینه‌های هنگفت برای توسعه تأسیسات آب و فاضلاب شده است. در این شرایط، مدیریت منابع آب به شدت نیازمند نگاهی جامع می‌باشد که برنامه‌های مدیریت تأمین را در کنار مدیریت تقاضا راهبری نماید. مصرف آب خانگی بخش اصلی مصرف آب شهری را به خود اختصاص می‌دهد. از اقدامات معمول و مؤثر در کاهش مصرف آب خانگی، استفاده از شیرآلات و تجهیزاتی می‌باشد که بدین منظور طراحی شده‌اند. کمبود جدی منابع آب در کشور، بویژه استان هرمزگان  و با تاکید بر اجرای سیاستهای کلی اصلاح الگوی مصرف این شرکت اقدام به اجرای طرح، استفاده از قطعات کاهنده مصرف شامل سرشیر (پرلاتور)و سردوش کم مصرف آب، در سطح شهر بندرعباس نمود. لذا با توجه به اینکه درصد بالایی از مصارف آب شهری مربوط به مصارف خانگی می باشد در ابتدای این طرح از میان مشترکین خانگی شهر بندرعباس 3821 مشترک که دارای کنتور سالم و با مصرف بالای الگوی مصرف 20 مترمکعب بودند انتخاب شد. قطعات کاهنده مصرف در منازل مسکونی این مشترکین نصب گردید و مصرف آب انها در طول یکسال مورد سنجش قرار گرفت طبق نتایج تحقیق، نصب این قطعات حدود 18.62 درصد مصرف آب خانگی را نسبت به دوره قبل از نصب این تجهیزات کاهش داد .

مقدمه
امروزه شهرها به عنوان کانون اصلی تمرکز جمعیت و فعالیت های صنعتی، تجاری و خدماتی، با توجه به رشد جمعیت، توسعه روز افزون، محدودیت منابع شرب و ملاحظات اقتصادی، سیاسی – اجتماعی و زیست محیطی به شدت نیازمند مدیریت جامع منابع آب میباشند. شرایط موجود در بعضی از شهرهای ایران از نظر منابع و مصارف آب در حال و آینده، توجه به امر مدیریت تقاضا را در کنار برنامه ریزی و مدیریت تامین آب اجتناب ناپذیر میسازد. در بیشتر شهرهای کشور عموماً منابع ارزان و محلی تامین آب، از محل مصرف دور بوده و نیازمند صرف هزینه زیاد برای بهرهبرداری میباشند. با توجه به اینکه در اغلب موارد بازدهی طرحهای مدیریت تقاضا را در کنار برنامهریزی و مدیریت تامین آب اجتناب ناپذیر میسازد. در بیشتر شهرهای کشور عموماً منابع ارزان و محلی تامین آب مورد بهرهبرداری قرار گرفته و سایر منابع تامین آب، از محل مصرف دور بوده و نیازمند صرف هزینه زیاد برای بهرهبرداری میباشند. با توجه به اینکه در اغلب موارد بازدهی طرحهای مدیریت تقاضا بیشتر از طرح-های افزایش ظرفیت تامین خصوصاً در شرایط محدودیت منابع آب میباشد، تخصیص اعتبار و سرمایهگذاری در این بخش میتواند منافع بسیاری را به همراه داشته باشد.
اگرچه مصارف آب شهری در مقایسه با مصرف کشاورزی درصد کمتری را به خود اختصاص میدهد، ولی باتوجه به هزینههای هنگفت انتقال، تصفیه و توزیع آب شرب، صرفهجویی در مصرف آب در این بخش نیز میتواند منافع قابل ملاحظهای به همراه داشته باشد. همچنین تامین مصارف آب شرب به علت مسائل بهداشتی و نیاز اولیه و اساسی انسان به آب و نیز احتمال بروز تنشهای اجتماعی، از حساسیت و اولویت بیشتری برخوردار است که خود لزوم آیندهنگری و بهرهبرداری بهینه از منابع موجود در این بخش با هدف تامین نیازهای آتی را بیش از پیش نمایان میسازد. کمبود منابع آب با کیفیت مناسب و هزینه هنگفت طرحهای توسعه تامین آب در نهایت سازمانها را مجبور خواهد ساخت تا به مدیریت تقاضا و اجرای برنامههای مدیریت مصرف آب به عنوان یک راه حل نسبتاً کم هزینه، پایدار و قابل اعتماد روی آورند. مدیریت تقاضا کمک میکند بیشترین خدمات آبی با حداقل حجم آب ممکن فراهم شود. برقراری تعادل مناسب بین گسترش ظرفیت تامین و مدیریت تقاضای آب میتواند علاوه بر کاهش هزینههای بهرهبرداری، منافع زیادی از جمله حذف کاهش و یا به تاخیر انداختن هزینههای بالای توسعه ظرفیت تامین و آثار مخرب زیستمحیطی ناشی از آنها را به همراه داشته باشد. (Baumann et al, 1998) صرفه-جویی در مصرف آب همچنین موجب کاهش هزینههای هنگفت تصفیه آب و فاضلاب و آثار مخرب زیست محیطی دفع فاضلاب (Paulsen et al., 2007) و نیز صرفه جویی در مصرف انرژی میگردد.(cheng, 2007)
استفاده از شیرآلات و تجهیزات کم مصرف یکی از رایجترین و موثرترین اقدامات جهت کاهش مصرف آب شهری میباشد. درفشانها و سردوشهای کاهنده مصرف از جمله این تجهیزات میباشند. این قطعات با مکانیزم خاص خود مثل مخلوط کردن آب با هوا، کاهش فشار و پودر کردن آب، مصرف آب را کاهش میدهند. سر دوش های معمولی تا 25 لیتر در دقیقه آب مصرف میکنند. این در حالی است که در صورت کیفیت و عملکرد مناسب سر دوش، جریان 9 لیتر آب در دقیقه برای دوش گرفتن کافی میباشد. (Day & with, w2003)تحقیقات witcomb(1990)نشان میدهد که استفاده از سردوشهای کم مصرف، 4/6 درصد، مصرف آب خانگی را کاهش میدهد. شیرهای اهرمی نیز از جمله شیرآلاتی میباشند که، با تسریع قطع و وصل جریان آب، تنظیم گرمای آن و نیز عدم نیاز به تنظیم گرمای آب خروجی در هر بار باز و بسته کردن، تاثیر کاهنده در میزان آب مصرفی دارند. 
در میان مصارف مختلف آب شهری، آب خانگی با توجه به اینکه سهم بیشتری را به خود اختصاص میدهد، نیازمند توجه ویژه در طرحهای مدیریت تقاضا میباشد. اجزای مصرف آب خانگی و مقدار مصرف آب در هر بخش با توجه به شرایط آب و هوایی و میزان توسعه اقتصادی-اجتماعی تغییر میکند. بخش های مختلف مصرف آب در هر بخش با توجه به شرایط آب و هوایی و میزان توسعه اقتصادی-اجتماعی تغییر میکند.  بخشهای مختلف مصرف آب خانگی میتواند شامل مصارف داخل منزل مثل مصارف آشپزخانه و حمام و مصارف خارج از منزل مثل آبیاری باغچهها شتسشوی حیاط گردد. در این مقاله منظور از مصرف آب خانگی، کل مصرف آب خانه اعم از داخل منزل و خارج منزل میباشد. طبق الگوی پیشنهادی استاندارد مهندسی آب کشور برای مصارف آب خانگی در نشریه شماره 3-117 سازمان برنامه و بودجه (1371)مجموع آب مصرفی دستشوی، آشپزخانه و حمام در حدود 70 درصد مصرف آب خانگی را در بر میگیرد. بنابراین کاهش مصرف در این بخشها میتواند تاثیر قابل ملاحظهای در مصرف آب خانگی داشته باشد. 
در تحقیقی که توسط اندرسون و نیرو در سال 93 انجام پذیرفته است، تاثیر نصب سر دوش و فلاش تانک کم مصرف بر مولفههای مصرف آب 25 مشترک خانگی مورد ارزیابی قرار گرفت. نصب این تجهیزات موجب کاهش مصرف آب داخل منزل به میزان 6/15 درصد گردید. ملکی نسب و همکاران (1386) استفاده از قطعات کاهنده مصرف شامل درفشان و سردوش کم مصرف آب را در سطح مشترکین خانگی شهر کاشان مورد ارزیابی قرار دادند. طبق نتایج این تحقیق، نصب کامل این تجهیزات در حدود 22 درصد مصرف آب خانگی شهر کاشان را کاهش داده و میتواند نیاز به اجرای طرحهای آینده تامین آب در این شهر را تا 6 سال به تاخیر اندازد. برآورد نسبت درآمد به هزینه استفاده از این روش صرفهجویی برای شهر کاشان در حدود 8/5 به 1 میباشد. بررسی رضایت مصرفکنندگان از کیفیت کارکرد تجهیزات نصب شده از بخشهای دیگر تحقیق انجام شده در شهر کاشان میباشد. Levin et al. (2006) یک مدل تقاضای آب با استفاده از مدلسازی مصارف انتهایی با هدف پیش-بینی تقاضای آب و پتانسیل صرفهجویی در سانفرانسیسکو طراحی نمودند. استفاده از مدل پیشبینی تقاضا که بر پایه مدل-سازی مصارف انتهایی مانند سرویس بهداشتی و دوش حمام میباشد، به تحلیلگران این اجازه را میدهد که تاثیرات استفاده از تجهیزات کم مصرف و کاهنده مصرف در کاهش تقاضا را به صورت مشخص مشاهده نمایند. (Funk, 2007) تاثیرات سه روش نوین برای صرفهجویی در مصرف آب خانگی در کاهش مصرف آب و انرژی و صرفه جویی اقتصادی حاصل از آن در کاهش مصرف آب و انرژی و صرفهجویی اقتصادی حاصل از آن را مورد آزمایش و ارزیابی قرار داد. این سه روش عبارت بودن از نصب فلاش تانک های دوگانه، استفاده از دوش های کم مصرف و جمعآوری و استفاده از آب باران. نتایج این تحقیق نشان دهنده صرفهجویی قابل توجه در مصرف آب خانگی با بکارگیری روشهای مذکور میباشد. همچنین در تحقیقی که توسط (2004)shamsi&shahidibonjar انجام پذیرفته، صرفه جویی در مصرف آب به واسطه استفاده از یک وسیله الکترونیکی اتوماتیک که برای باز و بسته کردن دوش حمام طراحی شده بود، مورد ارزیابی قرار گرفت. با بکار گیری این وسیله، آب مورد نیاز برای دوش گرفتن به میزان 70 درصد کاهش می یابد. 
مقادیر اعلام شده برای میزان کاهش مصرف آب توسط تجهیزات کم مصرف توسط شرکتهای سازنده، ملاک بسیاری از طرحهای مدیریت مصرف آب قرار میگیرد. در حالی که این مقادیر مربوط به شرایط آزمایشگاهی بوده و لازم است که تاثیر این تجهیزات بر مصرف آب در شرایط واقعی و در ارتباط با عادات مصرف مشترکین مشخص گردد. Hawang(2003)مصرفی واقعی چند نوع از فلاشتانکهای معمولی و کم مصرف را با نصب در داخل دانشگاه اندازهگیری کرد. طبق نتایج این تحقیق، استفاده از فلاش تانک های کم مصرف به جای فلاش تانکهای معمولی در حدود 50 درصد مصرف آب در این بخش را کاهش میدهد. استفاده از تجهیزات کم مصرف از جمله اقدامات صرفه جویی میباشد. که از قابلیت پذیرش مناسبی در میان مصرف-کنندگان برخوردار است. در یک تحقیق پیمایشی که توسط Lant(1993)انجام پذیرفته قابلیت پذیرش 12 فعالیت صرفه جویی در مصرف آب با پیمایش2700 مشترک خانگی بررسی گردیده است. طبق نتایج این تحقیق، آموزش عمومی و استفاده از تجهیزات کم مصرف، بیشترین مقبولیت را در بین مشترکین داشتهاند. یکی از عوامل موثر در تمایل مصرف کنندگان به استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف، قیمت آب است. برای تکمیل طرح استفاده از تجهیزات، نیاز به تعیین ساختار تعرفهای مناسب برای آب شرب میباشد (Donald & Billings,1996). همچنین استفاده گسترده از تجهیزات و شیرآلات کم مصرف، نیازمند فرهنگسازی و استفاده از ساختارهای انگیزشی، تریجی و تشویقی مناسب میباشد.(Qallac& Barrett, 2007) استفاده از تکنیک بازاریابی اجتماعی برای فرهنگسازی جایگزینی سردوشهای کم مصرف در منازل مشترکین خانگی را مورد بررسی قرار دادهاند.
در اختیار داشتن برآوردهای قابل اعتماداز سود و هزینههای بالقوه طرح های مختلف مدیریت مصرف آب میزان صرفهجویی به واسطه اجرای چنین طرحهایی میتواند این امکان را به مدیران و برنامهریزان به دهد که آگاهانه و دقیقتر تصمیم بگیرند. در این تجربه، استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف (پرلاتور ظرفشویی، پرلاتور روشویی، سردوش متحرک و ثابت، رابط کاهنده خروجی ثابت (توالت و حمام) با انتخاب نمونه از میان مشترکین خانگی بالای الگوی مصرف آب (بالای 20 مترمکعب مصرف در ماه) شهر بندرعباس و اندازه گیری مصرف آب، قبل و بعد از نصب تجهیزات جدید مورد ارزیابی قرار گرفت.  قرار داشتن شهر بندرعباس در منطقهای گرمسیری و عدم دسترسی کافی به منابع آب شرب از یک سو و  از سوی دیگر مصرف بالای آب در این شهر سبب شده تا بندرعباس در طول سال به ویژه در فصول گرم سال با بحران کم آبی مواجه باشد. در این راستا تلاشهای بسیاری در راستای فرهنگ سازی و آگاهسازی شهروندان نسبت به نقش مصرف بهینه در کاهش مصرف در سال-های اخیر انجام شده است. بررسیهای صورت گرفته نشان میدهد که نرخ مصرف آب خانگی بیش از حد استاندارد بوده و از سوی دیگر میزان مصرف با نصب تجهیزات کاهنده به راحتی قابل کنترل میباشد. در این تجربه جایگزینی تجهیزات کاهنده مصرف شامل درفشان و سردوش با انتخاب 3821 نمونه از میان مشترکین خانگی بالای الگوی مصرف در سطح  شهرستان بندعباس و اندازهگیری مصرف آب قبل و بعد از جایگزینی شیرآلات با نصب کنتورهای مجزا و سالم مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفت.
مواد و روشها
تعیین محل مورد مطالعه
شهر بندرعباس با جمعیت 619016 نفر در منطقهای گرمسیری  با متوسط دمای  سالیانه 27 درجه سانتیگراد و متوسط بارش سالیانه حدوداً 58 میلیمتر سبب شده شهر مذکور در تقسیمبندی آمبروژه و دومارتن در اقلیم خشک قرار گیرد. بندرعباس به دلیل موقعیت مکانی علاوه بر اینکه به دلیل همجواری با اسکه شهید رجایی قطب اقتصادی کشور محسوب می شود، مهمترین قطب گردشگری شهرهای جنوبی کشور ایران نیز می باشد، از این رو سالیانه پذیرایی تعداد زیادی گردشگر است. منابع تامین آب شهر بندرعباس شامل 40 حلقه چاه شمیل و نیان، 1 حلقه چاه قنات و آب ذخیره شده پشت سد استقلال میناب میباشد. کاربری خانگی حدود 70 درصد مصرف آب این شهر را به خود اختصاص می دهد. شکل شماره 1 سهم مصرف آب کاربریهای مختلف در شهر بندرعباس را از کل مصرف اب این شهر نشان می دهد. سرانه کل مصرف آب شهر بندرعباس 197 (لیتر به ازای هر نفر در روز ) و سرانه مصرف آب خانگی آن 117 (لیتر به ازای هر نفر در روز) می باشد.

شکل شماره 1 : درصد سهم کاربریهای مختلف از مصرف آب شهر بندرعباس در سال 1397

روش اجرا و تعیین نمونه جامعه آماری

یکی از مهم­ترین مراحل انجام پژوهش، تعیین حجم نمونه جامعه آماری می­باشد. هزینه­ها و محدودیت­های اجرای آزمایشات و گردآوری داده­ها، کاهش حجم نمونه را تا اندازه­ای که دقت پارامترهای برآورده شده با توجه به اهداف آزمایش قابل قبول باشد توجیه پذیر می­سازد. برای جمع­آوری داده­ها محدودیت­های عملی وجود دارد. محدودیت­های اصلی هزینه عبارتند از هزینه، زمان و در دسترس بودن. از سوی دیگر هرچه اندازه نمونه بزرگتر باشد، نتایج حاصل به واقعیت موجود نزدیک­تر خواهد بود.

نظر به وضعیت آب در شهر بندرعباس به ویژه در فصول گرم سال و مواجه بودن با بحران آب به صورت جدی اهمیت نقش کاهنده­ها و درفشان­ها در کاهش مصرف بسیار حائز اهمیت است. از این رو به منظور کاهش مصرف در یکی از مراکز عمده مصرف آب در سطح شهر علاوه بر اجرای طرح­های فرهنگ­سازی، استفاده از تجهیزات کاهنده به عنوان یک طرح کوتاه مدت و کار آمد می­توانند بازدهی مناسبی در مصرف بهینه آب داشته باشد. در این راستا 5000 مشترک خانگی بالاتر از الگوی مصرف آب از سیستم مشترکین  به عنوان جامعه آماری انتخاب گردید که در نهایت امکان اندازه گیری مناسب در منازل مسکونی 3821 مشترک فراهم شد.

نقشه شماره (1): پراکنش جامعه آماری شهر بندرعباس

فرایندها و روش اجرا
با توجه به کمبود جدی منابع آب در کشور، بویژه استان هرمزگان و با تاکید بر اجرای سیاستهای کلی اصلاح الگوی مصرف این شرکت اقدام به تهیه پکیج کاهنده مصرف  با توجه به تاثیر بسیار زیاد نصب تجهیزات کاهنده مصرف در اصلاح الگوی مصرف آب  برای مشترکین با مصرف بیشتر از 20 مترمکعب در ماه نمود. با توجه به شرایط منابع آبی استان هرمزگان در تابستان مدیریت مصرف آب توسط مردم در بخش خانگی می توانست نقش بسزایی جهت گذر از بحران کم آبی داشته باشد. نصب این تجهیزات و ادوات کاهنده تا ۳۰ درصد می تواند در مصرف آب صرفه جویی کند، به نحوی که در زندگی روزمره افراد نیز خللی وارد نکند.

اقدامات شرکت آب و فاضلاب در راستای پیشبرد و پایش پروژه اصلاح الگوی مصرف (نصب پکیج کاهنده مصرف ) :

• تهیه مشخصات فنی پکیج ادوات کاهنده مصرف شامل پرلاتور، سردوش و رابط کاهنده خروجی ثابت جهت نصب در توالت، حمام و آشپزخانه
• اخذ استعلام از شرکتها جهت خرید پکیج کاهنده مصرف (تصویر شماره 3)
• انعقاد قرارداد  با شرکتها جهت خرید پکیج کاهنده مصرف       
• شناسایی 5000 مشترک شهر بندرعباس جهت نصب شیرآلات کاهنده مصرف (مشترکین مذکور دارای خانه های ویلایی با کنتور 0.5 اینچ و مصارف بالای 20 مترمکعب می باشند ) که در نهایت 3821 مشترک با توجه به امکان اندازه گیری شرایط مناسب واجد شرایط نصب قرار گرفتند .
• تهیه و تنظیم فرم رضایت مشترک از نصب تجهیزات کاهنده مصرف
• راه اندازی سامانه 1522 جهت پاسخگویی به مشترکین جهت ثبت درخواست
• انتخاب پیمانکار جهت نصب تجهیزات و صدور مجوز (کارت شناسایی)جهت ورود به منزل مشترک
• آموزش توجیهی پرسنل پیمانکار جهت چگونگی نحوه نصب پکیج کاهنده مصرف
• تهیه نقشه مشترکین آب شهر بندرعباس در سایت GIS شرکت آب و فاضلاب جهت سهولت در انجام کار
• تهیه کلیپ با همکاری صدا و سیما جهت اطلاع رسانی به مشترکین و پخش آن بصورت روزانه در شبکه استانی
• بررسی و پایش مصرف مشترکین و محاسبه میزان اثر بخشی کاهنده ها بر مصرف مشترکین با استفاده از گزارش خروجی از سیستم مشترکین

شکل شماره 2 : نمایی از اقدامات انجام شده توسط شرکت آب و فاضلاب

شکل شماره 3 : نمایی از لیست تجهیزات کاهنده مصرف خریداری شده

توسط شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان

اثر بخشی تجهیزات کاهنده فشار در جامعه آماری(نتایج)

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها پس از یک دوره مصرف و مقایسه آن با دوره قبل از نصب نشان دهنده کاهش 18.62 درصدی مصرف آب (خانگی) در دوره پس از نصب در منازل مسکونی 3821  جامعه آماری شد.

جدول شماره 1: بررسی اثربخشی نصب تجهیزات کاهنده مصرف

نتیجه گیری  و جمع بندی

در این پژوهش، نتایج استفاده از شیرآلات و تجهیزات کاهنده را در کاهش مصرف آب خانگی  مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. جایگزینی تجهیزات کاهنده مصرف آب، شامل: درفشان و دوش­های کم مصرف در منازل مشترکین بالای الگوی مصرف 20 مترمکعب سبب کاهش میزان 5/8 الی 58 درصدی مصرف آب خانگی برای هر مشترک شده است.

آنالیز نتایج استفاده از تجهیرات کاهنده نشان می­دهد که، استفاده از این تجهیزات، با توجه به متوسط کاهش 18.62درصدی در مصرف، استفاده گسترده از تجهیزات کاهنده مصرف مانند درفشان و سردوشهای کم مصرف در منازل مسکونی با مصرف آب خانگی می­تواند روزانه منجرب به صرفه­جویی در میزان قابل توجهی از آب شهری گردد. نظر به اینکه کاهش مصرف در واحد زمان سبب کاهش برداشت از شبکه آب شهری می­شود، این امر نقاط کمتری از سطح شهر را با افت فشار و یا قطع آب روبه­رو می­سازد. اثر این بخشی این تجهیزات در دبی­های پایین هیدرولوژی شبکه آبرسانی بسیار محسوس بوده است و توجه به اینکه ترغیب شهروند در استفاده از تجهیزات مذکور به همراه بکارگیری اصول مصرف بهینه نیازمند طرح­ریزی دقیق است، لذا در این خصوص پیشنهاد می­گردد دولت ضمن اختصاص یارانه به تجهیزات کاهنده مصرف، فراهم آوردن مکان­های مشخص که تجهیزات کاهنده مصرف را با قیمت نازل­تر نسبت به نمونه­های موجود در بازار، انجام اقدامات فرهنگی و تبلیغاتی در زمینه اصول صحیح مصرف و استفاده از تجهیزات مذکور و در نظر گرفتن مکانیزم­های تشویقی موثر را در این زمینه در نظر گرفته و برای انجام آن اقدامات موثر و متداوم را در پیش گیرد. اهمیت این دست از اقدامات در مکان­هایی که به دلیل موقعیت جغرافیایی و یا ویژگی­های محیطی همانند محل مورد مطالعه با کمبود آب مواجه هستند، از اهیمت بالایی برخوردار می­باشد.

منابع 

1. شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان، معاونت بهره¬برداری. 1391. گزارش تامین آب شرب شهرهای تحت پوشش شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان.
2. شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان، معاونت بهره¬برداری. 1393. بررسی وضعیت تامین آب شبکه¬های شرب شهرستان بندرعباس.
3. ملکی نسب، ا. ابرشیم¬چی، ا. و تجزیشی، م. 1386. ارزیابی صرفه جویی در مصرف آب خانگی به واسطه استفاده از قطعات کاهنده مصرف. مجله آب فاضلاب شماره 62، ص2-11
4. ملکی نسب،ا. تابش، م. و قالیباف سرشوری، م.1389. بررسی میدانی تاثیر نصب تجهیزات و شیرآلات کم مصرف در کاهش مصرف خانگی. مجله تحقیقات منابع آب ایران، شماره 2، ص 36-45.
5. Anderson, D.L. and Nero, W.L. 1993. The impact of water conservation fixtures on residential water use characteristics in Tampa Florida. Proc. Of Conserve 93; The new water agenda, ASCE; AWRA and AWWA, Las Vegas, pp. 611-628.
6. Baumann, DD.; Boland, J.J. and Hanemann, W.M. 1998. Urban water demand management and planning. McGraw-Hill, 350 p.
7. Cheng, C.L 2002.Study of the inter-relationship between water use and energy conservation for a building.J. Energy & Building, 34(3), pp.261-266.
8. Day, D. and White, s. 2003. Minimum Performance Standards for Showerheads in Australia- the Benefit & Barriers. J. Water science & Technology: Water Supply, 3(3), pp. 239-245.
9. Donald, E.A. and Billings, R.B. 1996. Water-Price effect on residential & apartment Low-Flow fixture.J. Water Resource planning & Management, 122(1), pp. 20-23.
10. Funk, A. 2007. The Potential of Water Saving And Water Capturing Innovations: A case Study of Albuquerque Single Family Homes. Professional Project Report, University of New Mexico.
11. Hawang, B.H. 2003.The Cost-Effectiveness of Retrofitting Sanitary Fixtures in Restrooms of a University Building.M.Sc. Thesis, Hanyang University, Korea.
12. Lant, C.L. 1993. Social acceptability of water conservation in Springfield, III. J. American Water Works Association, 85(8), pp. 85-89.
13. Levin, E.R.; Maddaus, W.O.; Sandkulla, N. M. and Pohl, H. 2006.Forecasting Wholesale Demand & Conservation Savings. J. American Water Works Association, 98(2), pp. 102-111. 
14. Paulsen, K.; Featherstone, J. and Greene, S. 2007. Conservation-Induced Wastewater Flow Reduction Improve Nitrogen Removal; Evidence from New York City. Journal of the American Water Resource Association, 43(6), pp. 1570-1582.
15. Shamsi, M. and Bonjar, G.H.S. 2004. Evaluation of a New Device, Automated Showerhead on Water Conservation in Bath Showers. American J. of Applied Science,1 (4), pp. 273-275.
16. Venables, W.N. and Ripley, B.D. 2002. Modern Applied Statistics with S. Springer, 495 p. Wallace, M. and Barrett, G. 2007. Social Marketing of Water Conservation: The Impact of Privatization & Government Regulation on Australian Water Utilities. J. Public Policy, 2(2), pp. 141-154.
17. Whitcomb, J.B. 1990. Water use reduction from retrofitting indoor water fixtures. Water Resources Bulletin, 26(6), pp. 921-926.