مدیریت مصرف آب آشامیدنی با اجرای تفاهمنامه سازمان نظام مهندسی ساختمان

تفاهم نامه ای در سال 1386 فیمابین وزارت نیرو و وزارت راه و شهرسازی وقت به امضاء رسید که هدف اصلی آن پیاده سازی ضوابط مدیریت مصرف آب آشامیدنی وفق مدیریت یکپارچه منابع آب بود. پیرو این تفاهمنامه، در سال 1394، شرکت آب و فاضلاب استان بوشهر اقدام به انعقاد تفاهمنامه‌ای با سازمان نظام مهندسی ساختمان این استان نمود که طی آن، از رعایت الزامات فنی مدیریت مصرف آب حین اجرای ساختمان، اطمینان حاصل گردد. در ضمن واگذاری انشعاب آب منوط به رعایت این الزامات و صدور تأئیدیه مربوط گردید. برای مهندسین و مجریان، با همکاری اداره کل راه و شهرسازی، اداره کل آموزش فنی و حرفه‌ای، سازمان نظام مهندسی ساختمان و شرکت آب و فاضلاب استان، دوره‌های آموزشی لازم برگزار و گواهی صلاحیت صادر گردید. نتایج اجرای این فرایند نشان میدهد که به میزان قابل توجهی از نصب تجهیزات پرمصرف کاسته شده و در برخی موارد نیز به طور کامل، از توسعه برخی فعالیتهای غیرمجاز جلوگیری به عمل آمد. این فعالیتها منجر به آن شد که میانگین سرانه مصرف آب در انشعابهای خانگی که تحت پوشش این تفاهمنامه مراحل اجرای ساختمان را طی کردند و در سال 1396 انشعاب جدید گرفتند از 122 به 99 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز کاهش یابد.

1. مقدمه

بوشهر با جمعیت 229634 نفر و 72389 اشتراک آب، بزرگترین شهر استان بوشهر است و سالانه حدود 2000 مشترک به تعداد مشترکین آن اضافه میگردد. این شهر بعنوان اولین شهر برای اجرای طرح، مورد هدف قرار گرفت. هدف اصلی این تفاهمنامه پیاده سازی ضوابط و الزامات مدیریت تقاضا و مصرف آب آشامیدنی وفق مدیریت یکپارچه منابع آب بود. با هماهنگی شورای فنی استانداری، در جلسه‌ای، پیشنهاد شرکت آبفا استان بوشهر بررسی و در نهایت با ملاحظه جنبه‌های مختلف آن، اجرای تفاهمنامه مصوب شد و برای اجرا به سازمانهای ذیربط ابلاغ گردید. (1)

در پی تصویب اجرای تفاهمنامه در شورای فنی استان، کمیته هماهنگی استان متشکل از نمایندگان شرکت آب و فاضلاب استان، اداره کل راه و شهرسازی استان و سازمان نظام مهندسی ساختمان تشکیل و با برگزاری جلساتی ادامه روند کار را برنامه‌ریزی نمود.

در ادامه، دبیرخانه اجرای تفاهمنامه نیز در سازمان نظام مهندسی ساختمان، مستقر گردید و جلسات منظم کارشناسی به صورت هفتگی برگزار شد. پس از آنکه دفتر کنترل و نظارت آبفا تشکیل گردید(توضیح آنکه به دلیل شباهت بیش از حد تفاهمنامه آبفا به تفاهمنامه گاز از یک سو و صرفه جویی در هزینه ها از سوی دیگر، هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان تصمیم گرفت که این دفتر، با دفتر گاز ادغام و فعالیتهای هر دو دفتر در یک واحد مشترک انجام پذیرد)، کمیته تخصصی آبفا شامل هفت کارشناس ارشد مهندسی مکانیک، تشکیل شد.

2. روش کار

در همان ماههای اولیه پایه ریزی طرح (پاییز 1393)، کمیته تصمیم گرفت که بمنظور استفاده از تجربه دیگران، از استانهای پیشرو بازدید کرده و از نتایج و دستاوردهای آنها بهره برد. از این رو با راهنمایی دفتر مدیریت مصرف و کاهش آب بدون درآمد شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، استانهایی به منظور بازدید انتخاب شدند. استانهای البرز، زنجان و قزوین مورد بازدید قرار گرفتند که تجربیات آنها از تنوع و نکات جالبی برخوردار بود. توضیح آنکه در این سفر سعی شد تا همزمان از نظرات نیروهای مرتبط در شرکت آب و فاضلاب و سازمان نظام مهندسی ساختمان استفاده گردد. در ادامه مراحل اجرا شرح داده شده است:

آموزش مجریان تأسیسات آب و فاضلاب: علیرغم آنکه بر اساس مقررات ملی ساختمان، لوله کش ها باید دارای گواهینامه مهارت فنی باشند، اما این مهم در سطح شهر بوشهر(مانند بسیاری از شهرهای بزرگ و کوچک کشور) رعایت نمی گردید و تعداد زیادی لوله کش در سطح شهر، بدون داشتن صلاحیت حرفه‌ای مشغول به فعالیت بودند. نکته مهم برای نیل به هدف در بخش مجریان تأسیسات، آن بود که تعداد زیادی از لوله کش ها، برای حضور در کلاسهای آموزشی اداره کل فنی و حرفه ای استان، مقاومت می کردند و امکان پیشگیری یکباره از فعالیت ایشان نیز مقدور نبود، چرا که در اینصورت، تعداد کم لوله کش های دارای صلاحیت حرفه ای، پاسخگوی نیاز شهر نبود و احتمال بروز مشکل اجتماعی و تهدید شدن کل طرح، قطعی بود. از این رو لیست لوله کش ها، تهیه و تک تک آنها برای شرکت در کلاسهایی کوتاه مدت، دعوت شدند. از میان کسانیکه دعوت را پذیرفتند، لیستی بر اساس مهارت ایشان(با استفاده از نظرسنجی از مهندسین ناظر پروژه های اجرا‌شده توسط آنها) تهیه شد. لوله کش هایی که صلاحیت قابل قبولی داشتند برای شرکت در کلاس نام نویسی شدند و دوره آموزشی با هدف آموزش نکات اجرایی مبحث شانزدهم مقررات ملی و الزامات مدیریت مصرف آب در بخش ساختمان، برگزار شد. شرکت آب و فاضلاب استان نیز سرفصلهای آموزشی مورد نیاز را به اداره کل فنی و حرفه ای ابلاغ کرد و بر اساس آن سیلابس دوره مدیریت مصرف تهیه شد. برای افرادی که در آزمون تئوری و عملی، نمره قبولی کسب کردند، کارت مهارت با هماهنگی اداره کل فنی و حرفه ای استان و سازمان نظام مهندسی ساختمان استان با مدت اعتبار یکسال صادر شد(شکل شماره 1). لوله کش هایی که موفق به اخذ کارت مهارت فنی موقت شده بودند، ظرف یکسال مدت زمان اعتبار این کارت، ملزم به شرکت در دوره های بلند مدت آموزش فنی و حرفه- ای بودند که در صورت عدم حضور در دوره، طی مدت تعیین شده، مدت زمان اعتبار کارت صلاحیت ایشان سپری شده و مجدداً تمدید نمیگردید. در ضمن اداره کل فنی و حرفه ای استان، ساعات برگزاری کلاس را به طریقی تنظیم نمود که کمترین آسیب به اشتغال مهارت آموزان وارد شود.

شکل شماره 1- نمونه کارت مهارت حرفه‌ای لوله کش

صدور این کارت، خود منجر به ترغیب سایر لوله کش ها، به شرکت در این دوره ها و اخذ کارت مهارت فنی گردید. هنگامیکه تعداد افراد دارای کارت مهارت موقت به تعداد قابل قبولی رسید، استفاده از لوله کش های مجاز، اجباری شد. بدین ترتیب که ساختمانهایی که قرارداد اجرای تأسیسات آب و فاضلاب با لوله کش های مجاز به سازمان نظام مهندسی ساختمان ارائه نکنند، امکان ثبت قرارداد گازکشی آنها و در نهایت اخذ انشعاب گاز برای آنها وجود ندارد. با این کار همه لوله کش ها، مجبور به طی روند تعریف شده آموزش و اخذ صلاحیت فنی شدند و همه مالکین نیز ملزم به عقد قرارداد با مجریان صاحب صلاحیت حرفه ای گشتند. پس از یکی دو سال که موضوع لزوم استفاده از مجریان ذیصلاح در اجرای تأسیسات مکانیکی ساختمان رواج یافت، سازمان نظام مهندسی ساختمان، ارائه قرارداد اجرای تأسیسات را قبل از عقد قرارداد نظارت و به تبع آن قبل از صدور پروانه ساخت، الزامی کرد.

آموزش مهندسین ناظر: دوره های آموزشی تعریف شده ای نیز برای مهندسین ناظر برگزار شد. سطح فرهنگ و سازماندهی قبلی مهندسین باعث شد که الزام ایشان به حضور در دوره های آموزشی مدیریت مصرف آب، با مشکلاتی که برای الزام لوله کش ها وجود داشت، رو به رو نباشد و این دوره ها با حضور حداکثری مهندسین ناظر برگزار شد. برای پذیرفته شدگان در آزمون نیز، توسط سازمان نظام مهندسی ساختمان و شرکت آب و فاضلاب، گواهی صلاحیت صادر شد.

فرهنگ سازی: فرهنگ سازی در دو بخش عمومی و اختصاصی مدنظر قرار گرفت. در بخش عمومی، با نصب بنر در سطح شهر، اطلاع رسانی انجام شد. البته ناگفته نماند که تبلیغات شرکت آب و فاضلاب در راستای فرهنگ سازی برای اصلاح الگوی مصرف نیز، در ایجاد فضای لازم برای اجرای طرح کمک شایانی کرد. در بخش اختصاصی نیز، بروشورهایی تهیه و در اختیار سازندگان و مالکین ساختمان قرار گرفت که در آن، هدف طرح و جزئیات آن، گردش کار اخذ انشعاب آب، لیست مجریان مجاز و محصولات مجاز برای آشنایی کامل ایشان، ذکر شده بود. در ضمن برای اطلاع رسانی به مسئولین ذیربط نیز از جلسات شورای فنی استان و ارسال بروشور تهیه شده برای آنها استفاده شد.

تهیه گردش کار داخلی: مهمترین تغییر کلی از نظر متقاضیان انشعاب آب در این طرح آن بود که، بایستی همراه سایر مدارک لازم برای اخذ انشعاب، فرم تأئیدیه ای نیز با امضاء سازمان نظام مهندسی ساختمان به شرکت آب و فاضلاب ارائه میکردند. پس متقاضیان جدیدی به لیست مراجعین سازمان نظام مهندسی ساختمان اضافه میشدند. برای گردش کار ایشان در این سازمان، نیاز بود، گردش کار داخلی تعریف شود تا از زمان اخذ قرارداد تا زمان صدور تأئیدیه همه فعالیتهای لازم سازماندهی شده و ابهامی در ارتباط بین واحدهای داخلی این سازمان وجود نداشته باشد.

تهیه گردش کار بین سازمانی: با اجرایی شدن این تفاهمنامه، گردش کار واگذاری انشعاب آب به متقاضیان دچار تغییر اساسی گردید. بدین ترتیب که متقاضی در صورتی میتوانست درخواست برقراری انشعاب آب دائم نماید که موفق به اخذ فرم تأئیدیه بازرسی تأسیسات آب و فاضلاب از سازمان نظام مهندسی ساختمان شده باشد. این تغییرات با تمام جزئیات در گردش کار واگذاری انشعاب درج و برای شفاف بودن فرایند کار، در بروشوری به اطلاع افراد ذیربط رسید.

تهیه چک لیستهای نظارتی: با توجه به الزامات مدیریت مصرف آب در ساختمان، چک لیستهای نظارتی مهندسین ناظر تأسیسات مکانیکی، توسط کمیته تخصصی آبفا سازمان نظام مهندسی تهیه شد. البته نکاتی نیز وجود داشت که مختص منطقه موردنظر(شهر بوشهر) بود و این نکات در ردیفهای چک لیست گنجانده شد تا در نهایت چک لیستی مطابق با نیازهای بومی، در دسترس مهندسین ناظر قرار گیرد. چک لیست تهیه شده پس از تأئید شرکت آبفا به مهندسین ناظر ابلاغ گردید.

تهیه/ویرایش دستورعمل های طراحی و بازرسی: در نهایت دستورعمل طراحی و کنترل نقشه های تأسیسات مکانیکی با رویکرد اعمال ضوابط مدیریت مصرف آب مورد بازنگری قرار گرفت. برای بازرسین نیز، دستورعمل مربوط بعنوان راهنما و ضوابط الزامی بازرسی تأسیسات تهیه شد. نکته حائز اهمیت آن است که با توجه به متفاوت بودن شرایط اقلیمی در مناطق مختلف کشور، به نظر می رسد که اینگونه دستورعملها بهتر است به صورت محلی تهیه و ابلاغ گردد.

3. بحث و نتیجه گیری

هرچند این روند جدید برای شرکت آبفا هزینه خاصی در پی ندارد(با توجه به منابع مالی بسیار محدود شرکتهای آبفا، این مهم خود از مزایای طرح است)، اما برای مشترک هزینه هایی به دنبال دارد. بعنوان مثال مشترک مجبور است از فلاش تانکهای دومرحله ای استفاده کند، شیرآلات اهرمی و سردوشهای کم مصرف خریداری نماید، در ساختمانهای دارای هشت واحد و بیشتر مخزن جمع آوری آب کولر احداث نماید، بمنظور جلوگیری از نصب مستقیم پمپ بر روی شبکه، مخزن آب در طبقه همکف احداث کند و نسبت به اجرای عایقکاری لوله های آب گرم اقدام نماید. از سوی دیگر اجرای دستورعملهای جدید منافع و نتایج مثبتی را نیز به دنبال دارد. به طور کلی میتوان منافع و نتایج آن را به شرح زیر بیان نمود:

برای مشترک منافعی از جمله کاهش مصرف آب(به دلیل استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف، مدیریت فشار آب شبکه داخلی ساختمان و استفاده از منابع غیرمتعارف آب) و به دنبال آن کاهش هزینه آب بها، افزایش عمر تأسیسات و بخصوص شیرآلات(به دلیل کنترل فشار آب ساختمان)، کاهش برخی هزینه های نامعقول(مانند هزینه هایی که پیش از این، به اشتباه صرف خرید پمپهای با توان بیش از حد نیاز میگردید) و کاهش ناچیز هزینه های انرژی برق و گاز(به دلیل عایقکاری لوله های آب گرم) بهمراه دارد. البته در مراحل جدید که به تازگی به تصویب رسیده است، منافع بیشتری در انتظار مشترکین است، منافعی مانند تخفیف حق انشعاب آب و تخفیف کارمزد خدمات دفع فاضلاب در صورت استفاده از آب خاکستری.

برای شرکت آبفا نیز منافع چشمگیری در پی دارد. پیشگیری از توسعه نصب مستقیم پمپ بر روی انشعابات آب شهری از مهمترین منافع طرح بود که منجر به کنترل جیره بندی آب در سال اخیر گردید. از دیگر منافع شرکت میتوان به موارد مربوط به امور خدمات مشترکین و درآمد اشاره کرد که از آن جمله میتوان به کنترل بهتر محل نصب کنتور آب، پلاک گذاری دقیق انشعابات آب آپارتمانی، اطلاع بهتر از تخلفات معماری ساختمانی، اطلاع از استخرهای کوچک خانگی که منجر به افزایش درآمد میگردند و برخی موارد مشابه اشاره کرد. از مهمترین نتایج دیگر اجرای طرح میتوان به نتایج حاصل از کنترل گروه مصرف آب شیرآلات و لوازم بهداشتی ساختمانی اشاره کرد. این کنترلها که با استفاده از استانداردهای ملی ایران در خصوص برچسب مصرف آب طراحی شدند میزان صرفه جویی قابل ملاحظه ای را بهمراه دارند. بعنوان مثال در یک تحقیق میدانی از پرلاتورهای شیر روشویی موجود در بازار بوشهر، مشخص شد که میانگین مصرف آب این پرلاتورها حدود 16 لیتر بر دقیقه است، حال آنکه مصرف استاندارد شیرآلات آب بایستی حداکثر 6 لیتر در دقیقه(مطابق با گروه‌های A و B استاندارد ملی ایران)، باشد و با اجرای این طرح اجازه بهره برداری از شیرآلات با مصرف بیش از 6 لیتر در دقیقه صادر نمیگردید مگر با انجام اصلاحاتی مانند تعویض پرلاتور با انواع مجاز و تقلیل دبی مصرفی به کمتر از 6 لیتر در دقیقه.(2)

شکل شماره 2، اندازه گیری گروه مصرف آب یک شیر سینک را بوسیله گیج مخصوص ساخته شده نشان میدهد. برخی منافع ملی نیز در اثر اجرای طرح حاصل خواهد شد که از آن جمله میتوان به صرفه جویی در استفاده از منابع آب، کاهش یارانه های موردنیاز مربوط، افزایش عمر تأسیسات و به تبع آن جلوگیری از اتلاف سرمایه های ملی و همچنین صرفه جویی حاصل از تأخیر در لزوم ارتقاء ظرفیت کمی تأسیسات جمع آوری و تصفیه فاضلاب اشاره کرد. در ادامه به مقایسه سرانه مصرف آب خانگی انشعابهایی که تحت پوشش این تفاهمنامه انشعاب آب گرفته اند با سایر انشعابها پرداخته میشود. جدول شماره 1، اطلاعات جمعیتی و تولید آب را در شهر بوشهر نشان میدهد. توضیح آنکه جمعیت محدوده های نظامی و غیرقانونی شهر از جمعیت کل شهر کسر شده و جمعیت تحت پوشش بدست آمده است.

شکل شماره 2- سنجش گروه مصرف آب شیرآلات بهداشتی توسط گیج مخصوص

جدول شماره 1- اطلاعات جمعیتی و تولید آب شهر بوشهر

سال	کل جمعیت	جمعیت تحت پوشش	آحاد اشتراک خانگی	تولید کل(مترمکعب)	سرانه تولید کل (لیتر به ازای نفر در روز)
1392	206534	182,148	55480	27,353,828	363
1393	212191	186,035	57728	25,505,030	329
1394	217847	190,622	60418	24805298	312
1395	223504	194,781	63054	24163791	296
1396	229160	200,543	65039	25582436	306

در انشعابات نصب شده دارای تأییدیه مدیریت مصرف آب، سرانه مصرف آب با توجه به نکات زیر محاسبه گردید:

در این مطالعه فقط آن دسته از مشترکان که دارای مصرف ثبت شده در سیستم بودند، وجود دارند و نه تمام مشترکینی که در سال 96 انشعاب دریافت نمودند. بعبارت دیگر واحدهای مسکونی که انشعاب جدید گرفته ولی تا پایان سال خالی از سکنه باقی ماندند از این محاسبات حذف شدند.
سرانه بر اساس تعداد روزهای قرائت و مقدار مصرف متناظر در آن تعداد روز محاسبه شده است. (و نه بر اساس تعداد روزهای کل سال)
دوره های قرائت کنتورهای مشترکین آب خانگی در بوشهر، شصت روز میباشد و با توجه به اینکه دقیقاً معلوم نیست که در چه روزی(حدفاصل روز یکم تا روز شصتم دوره قرائت)، واحد مورد مطالعه عملاً مسکونی شده، بمنظور اطمینان از دقت محاسبات فرض دیگری در محاسبه سرانه مصرف مطرح شد که در این فرض تعداد روزهای قرائت کنتور مشترکین در اولین دوره قرائت پس از مسکونی شدن واحد، سی روز منظور شد.

به عنوان مثال: برای تعداد 907 مشترک جدید تحت تفاهمنامه در سال 1396، میزان39131 مترمکعب مصرف، ثبت شده است. این میزان مصرف برای 140117 روز قرائت بوده است. با فرض اینکه همه مشترکین جدید در روز سی ام اولین دوره قرائت (روز میانگین دوره قرائت شصت روزه) مسکونی شده اند به تعداد :

27210=30*907

روز از تعداد کل روزهای قرائت کسر شده و تعداد روزهای قرائت محتمل برابر میشود با:

112907=27210-140117

بدین ترتیب متوسط مصرف هر اشتراک خانگی برابر با 347 لیتر در هر شبانه روز خواهد بود و با احتساب بعد خانوار 3.5(سه و نیم)، متوسط مصرف سرانه 99 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز محاسبه میگردد. حال در جدول 3 به مقایسه این سرانه مصرف با سرانه مصرف خانگی آب در سالهای اخیر در این شهر میپردازیم.

جدول شماره 2- سرانه مصرف آب خانگی انشعابات تحت پوشش تفاهمنامه مدیریت مصرف آب

تعداد مشترک	تعداد روزهای قرائت شده مصرف	مصرف (مترمکعب)	متوسط مصرف روزانه هر اشتراک خانگی(لیتر)	متوسط سرانه مصرف (لیتر به ازای نفر در روز)
907	112907	39131	347	99

جدول شماره 3-روند سرانه مصرف خانگی آب در چند سال اخیر

سال	مصرف خانگی (مترمکعب)	جمعیت تحت پوشش	سرانه مصرف خانگی (لیتر به ازای نفر در روز)
1392	8,512,213	182,148	128
1393	8,479,051	186,035	125
1394	8,238,875	190,622	118
1395	7,998,699	194,781	113
1396	8,900,801	200,543	122
تحت تفاهمنامه 1396	39,131	3175*	99

*- این جمعیت بطور میانگین 124 روز از سال تحت پوشش شبکه آب بوده است.

همانگونه که در جدول شماره 1 نیز مشهود است، سرانه تولید در سالهای1392 تا 1395 در اثر بحران آب و کاهش منابع تولید رو به کاهش گذاشت و این کاهش اثرات خود را بر سرانه مصرف نیز –درجدول شماره 3- نشان میدهد. اما با آغاز عملیات بهره برداری از آبشیرین کن بوشهر به ظرفیت روزانه 10000 مترمکعب، سرانه تولید و به تبع آن سرانه مصرف در سال 1396 رو به افزایش گذاشت. با این وجود سرانه مصرف خانگی انشعابات جدیدی که تحت پوشش تفاهمنامه مدیریت مصرف آب انشعاب گرفته بودند، به مراتب کمتر از میانگین سرانه مصرف خانگی سایر انشعابات بود که در نمودار شماره 1 مشهود است.

نمودار شماره 1- مقایسه سرانه مصرف خانگی انشعابات دارای تأییدیه نظام مهندسی با سال های قبل

اما چند نکته کلی نیز در خصوص این تفاهمنامه وجود دارد که به شرح زیر بیان میگردد:

از آنجا که عموماً تفاهمنامه ها غیرالزام آور بوده و با تغییر مدیران و تصمیم گیران محلی استان، ممکن است به راحتی مورد خدشه قرار گیرند، پیشنهاد میگردد که ترتیبی اتخاذ گردد تا اجرای این تفاهمنامه الزامی شده و یا دست کم از طریق وزارت نیرو، مورد تأکید مجدد قرار گرفته و به مدیران استانی، اجرای آن تکلیف گردیده و یا در قالب مصوبه هیئت دولت ابلاغ گردد.
دوره های آموزشی مدنظر تفاهمنامه در حال حاضر در وزارت راه و شهرسازی فاقد کد مشخص میباشد و ضروریست که این کد برای دوره های مذکور تعریف شده و در کارنامه آموزشی مهندسین ثبت گردد.
همانگونه که ذکر شد با توجه به متفاوت بودن شرایط اقلیمی در مناطق مختلف کشور، بهتر است دستورعملها به صورت محلی تهیه و ابلاغ گردد. در حال حاضر و بر اساس تفاهمنامه جاری، دستورعملهای ابلاغی آبفا کشور معیار بازرسی است و ضروریست که فضایی مناسب برای اعمال نظرات بومی هر منطقه جغرافیایی فراهم گردد.

آخرین مقالات

گروه‌بندی مقالات

مدیریت مصرف آب آشامیدنی با اجرای تفاهمنامه سازمان نظام مهندسی ساختمان