مسائل و چالش‌های صرفه جویی واقعی آب از طریق افزایش بهره وری آب و کاربرد سامانه های نوین آبیاری

امروزه با توجه به بحران کمبود شدید منابع آب برای تولیدات کشاورزی موضوع صرف هجویی واقعی آب در کشاورزی مطرح شده است. بسیاری از کارشناسان و محققین علوم آب دریافتند راهکارهایی که در حال حاضر برای استفاده بهینه و صرف هجویی آب استفاده م یشوند (افزایش راندمان آبیاری و حتی افزایش بهره‌وری آب) بر توسعه سامانه‌های نوین آبیاری به اصطلاح صرف هجو نظیر آبیاری تحت فشار تکیه دارند. این سامانه‌ها در صورت عدم وجود شرایط و تمهیدات لازم به صرف هجویی واقعی آب منجر نشده است و در مواردی ممکن است به افزایش مصرف آب منجر شوند. نمونه‎ای از این نظریات و شواهد ارائه شده در منابع علمی کتابی است که توسط فائو در زمینه این موضوع منتشر شده است. در این مقاله تحلیلی ضمن تشریح مفاهیم، اصطلاحات و رویکردهای مرتبط با بحث مصرف مفید و غیرمفید آب نظریات و مباحث مختلف در بحث صرف هجویی واقعی آب، میزان کارآمدی و اثر بخشی سامانه‌های نوین آبیاری و در مجموع کلیه فعالیت‌های افزایش بهره‌وری آب با هدف صرف هجویی واقعی آب در این زمینه بررسی و نقد تحلیلی شده و نتیجهگیری‌های لازم به عمل آمده است. در نتیجه‌گیری مقاله میتوان اظهار نمود که برای شناخت و انتخاب راهکارهای فنی و اقتصادی موثر بر روی مدیریت تقاضا و مصرف آب باید یک سیستم و چارچوب منظم حسابداری آب در هر حوضه آبریز برقرار شود. همچنین به موازات توجه زیاد به توسعه آبیاری تحت فشار در کشور باید به سایر روش‌های به زراعی کاهش دهنده مصرف آب ( ET ) در کشاورزی (نظیر کاربرد انواع مال چها و کشاورزی حفاظتی، رعایت تناوب زراعی مناسب و غیره) توجه شود. به منظور صرف هجویی واقعی آب باید شاخص بهره‌وری آب مبتنی بر ET(و نه مقدار آب به کاربرده شده در مزرعه) معیار انتخاب سیستم‌ها و بررسی اثر بخشی راهکارهای فنی و اقتصادی برای صرف هجویی واقعی آب قرار گیرد.

امروزه بحث ها و نظریات جدیدی در خصوص موضوع صرفه جویی واقعی آب و نقش سامان ههای نوین آبیاری به اصطلاح صرفه-جو در این زمینه ارائه شده است. کریس پری محقق اقتصاد آب از موسسه بین المللی مدیریت آب (IWMI) ، در چندین مقاله ( Perry ؛2011 ،Perry ؛2007 ،Perry و همکاران؛ Perry ،2009 و همکاران، 2017) عقاید متداول در زمینه رو شهای صرف هجویی آب نظیر افزایش راندمان آبیاری، استفاده از سامانه های نوین آبیاری (منظور آبیاری های تحت فشار) و نقش مثبت افزایش بهره وری آب در این زمینه را نقد نموده است. به عقیده وی بین "انحراف آب"  و "مصرف واقعی آب" تفاوت وجود دارد. در بحث آبیاری، منظور و مفهوم اصلی از "مصرف"  این است که آب به معنای واقعی مصرف می‌شود. یعنی آب از طریق فرایندهای تبخیر و تعرق و در جریان چرخه هیدرولوژیک مصرف شده و به اصطلاح محو و ناپدید می‌شود. بنابراین افزایش راندمان و کارایی مصرف آب منجر به مصرف آب بیشتر توسط گیاه می شود. انجام دقیق آبیاری با یکنواختی بالا ناشی از راندمان بالای آبیاری بر نیاز آبی گیاه منطبق شده و از این طریق مصرف آب گیاه (از طریق تعرق) بیشتر می‌شود. ب هعبارت دیگر انتظار می رود افزایش راندمان و بهره‌وری آب موجب افزایش مصرف و افزایش تقاضای آب شود. این تعریف به آن معنا نیست که راندمان و بهره وری پایین آب مطلوب است بلکه استفاده از واژه‌های "راندمان" و "بهره‌وری آب" بدون ارتباط با محدوده عمل 8، بدتر از این است که یک واژه بی معنی استفاده شود و موجب تصمیم گیری های اشتباه در حوزه های عمل اقتصادی، هیدرولوژیکی و اکولوژیکی شود ( 2007 ، Perry). سازمان فائو  کتابی تحت عنوان "آیا فناوری بهبود یافته آبیاری باعث صرف هجویی آب می‌شود (مرور شواهد و مدارک)؟"  (Perry و همکاران، 2017 ) منتشر نمود. فائو در ابتدای این کتاب ذکر نموده است که مطالب ارائه شده مربوط به مولفین آن بوده و الزاماً منعکس کننده دیدگاه‌ها و یا سیاست‌های فائو نیست. چاپ این کتاب منجر شد واکنش‌های مختلفی به موضوع توسعه آبیاری تحت فشار از سوی محافل علمی و دستگاه های علمی اجرایی مرتبط با بحث مدیریت آب در کشور ایجاد شود. دراین راستا جلسات و کارگاه‌های هم اندیشی در خصوص موضوع (کارگاه تخصصی هم اندیشی صرف هجویی واقعی آب که در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در 11 مرداد 95 ) برگزار شد. نمونه های بارز واکنش‌های سازمانی، واکنش کمیته ملی آبیاری و زهکشی (نامه دبیر کل کمیته به کمیسیون‌های تخصصی مختلف مجلس شورای اسلامی) و جلسات هم اندیشی اتاق بازرگانی ایران در این زمینه است. در ادامه فرازهایی از نامه کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران و خلاصه ای از بیانیه هم اندیشی مذکور به ترتیب ارائه شده است: "به طورخلاصه نتایج این کتاب موید این حقیقت است که توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار نقش مثبتی بر عملکرد توزیع آب در مزرعه دارد اما این قبیل شیوه های آبیاری اغلب با افزایش مصرف آب همراه هستند و در عمل نقش مثبتی در صرفه جویی واقعی آب در سطح حوضه آبریز ندارند." به این دلیل تأکید بر آن است که ارزیابی کارایی سامانه‌های آبیاری تحت فشار در مقیاس حوضه آبریز باشد. متاسفانه باور کاهش مصرف واقعی آب کشاورزی ناشی از کاربرد سامانه های تحت فشار، فقدان نگاه جامع در این خصوص و نبود فرایند پایش و نظارت کافی بعضا منجر به توسعه سطح اراضی کشت آبی و متعاقباً برداشت بیشتر آب به خصوص از منابع آب زیرزمینی شده است". در ادامه این مقاله به منظور آشنایی بیشتر با موضوع صرف هجویی واقعی آب و چالش توسعه آبیاری تحت فشار و افزایش بهره‌وری آب و با استفاده از فرازهایی از بحث های علمی و فنی کتاب فائو و سایر منابع علمی و بح ثهای کارشناسی جهان و ایران، نظریه ها و مفاهیم علمی و چالش‌های مرتبط با موضوع بررسی و تحلیل شود.