ارائه الگوهای جهانی مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی جهت بهبود طرح احیا و تعادل بخشی

آب زیرزمینی حیاتی‌ترین منبع تأمین آب در کشور ایران است که بهره‌برداری پایدار آن، از ضروریات اجتناب‌ناپذیر محسوب میشود. متأسفانه در چندین دهه گذشته، منابع آبی کشور از نظر کمیت و کیفیت در وضعیت بحرانی است و تشدید افت سطح آب زیرزمینی در آبخوان‌ها ممنوعیت بیش از 051 محدوده از 519 محدوده مطالعاتی و کسری مخزن تجمعی 102 میلیارد مترمکعب را به دنبال داشته است. در سال 1090 ، اجرای طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی کشور با هدف متعادل کردن میزان برداشت آب به تصویب شورای عالی آب رسید. علیرغم تلاش‌های وزارت نیرو طی 2 سال اخیر در چارچوب طرح احیاء و تعادل‌بخشی، روند تراز آب‌های زیرزمینی همچنان نزولی است. بنابراین در فاز بعدی اجرای این طرح، نیاز به ارزیابی و یافتن دلایل عدم موفقیت آن است. در این مقاله از رویکرد ارزیابی از طریق مطالعات تطبیقی با هدف استفاده از الگوهای جهانی در بازنگری طرح احیاء و تعادل‌بخشی و تغییر در اجرای برنامه‌های مدیریتی، جهت بهره‌وری بهتر این طرح و تغییر رویکرد برداشت از منابع آب زیرزمینی در کشور، استفاده شده است. لذا کشورهای پیشتاز (آمریکا، اسپانیا و هند) در زمینه برنامه‌های مدیریت پایدار منابع آب جهت انجام مطالعات تطبیقی مشخص شده است. این کشورها به دلیل مشابهت بالا با وضعیت بحران منابع آب زیرزمینی قبل از پیاده‌سازی طرح‌های مدیریت پایداری، انتخاب گردیدند و قوانین پایداری منابع آب در این کشورها در راستای بهبود طرح احیاء و تعادل‌بخشی در فازهای بعدی، استخراج گردیده است. بر اساس تجربیات سایر کشورها، به منظور افزایش اثربخشی طرح احیاء و تعادلبخشی، به عنوان مؤثرترین عامل نیاز به اصلاح ساختار حکمرانی آب، ایجاد پشتوانه قانونی در اجرای طرح‌های مدیریتی و مشارکت جوامع محلی است و بدون دخالت عموم مردم و یا جامعه هدف، نمیتوان دسترسی به نتیجه ملموسی در زمینه مدیریت بهینه منابع آب و احیای آبخوان‌ها را متصور شد. همچنین اعمال مدیریت یکپارچه و انطباقی در جهت پایداری منابع آب الزامی است.

واژه "توسعه پایدار" اولین بار توسط کمیسیون جهانی محیط‌زیست و توسعه در گزارشی به نام "آینده مشترک ما" توسط مطرح و همان سال در مجمع عمومی (Brundtland et al 1987) سازمان ملل متحد، به تصویب رسید. طبق تعریف ارائه شده در مصوبه مزبور، توسعه پایدار به معنای تأمین نیازهای نسل فعلی بشر بدون تعارض با توانایی نسلهای آینده برای تأمین نیازهایشان است. تعریف مزبور پایداری محیط زیست را نیز مورد توجه قرار داده است. پایداری آب زیرزمینی را به معنای توسعه و ،(Alley et al 1999) بهره برداری از این منابع در زمانی نامتناهی، به طوریکه اثرات مخرب زیست محیطی، اقتصادی و یا اجتماعی نداشته باشد، دانستهاند. طبق تعبیر ایشان، "اثرات مخرب" به قضاوت کارشناسی وابسته بوده و مستلزم بهکارگیری معیارهای متعددی است. علاوه بر این، پایداری آب زیرزمینی میبایست در قالب چرخه هیدرولوژیکی، که آب زیرزمینی بخشی از آن است، تعریف شود. زیرا بهره برداری بالا از منابع آب زیرزمینی بدون در نظرگیری تغییرات سطح ایستابی، ممکن است منجر به کاهش شدید غیر مطلوب منابع آب سطحی شود.