در سطح WA+ پیادهسازی سیستم حسابداری آب حوضه آبریز و چالشهای پیش روی آن

تحلیل سیستمهای منابع آب به منظور تدوین راهبردهای مدیریتی مناسب و حل مسائل و موضوعات آبی مستلزم وجود اطلاعات مختلف به منظور ایجاد درکی مناسب و عمیق از فرایندهای هیدرولوژیکی حوضه، جریانهای آب قابل مدیریت و غیرقابل مدیریت، ارتباط با کاربری اراضی و ارائه تصویری جامع در این خصوص است. در این راستا، چارچوب حسابداری آب به عنوان ابزاری مفید با یکپارچهسازی اطلاعات مختلف، بنایی برای مدیریتی جامع و یکپارچه برای منابع آب و بهکارگیری سیاستهایی هدفمند را با شیوهای آگاهانه فراهم مینماید. هدف این مقاله ارائه روششناسی استقرار حسابداری آب حوضه آبریز کشور بر اساس نتایج مدل مفهومی میباشد. در این WA+ و چارچوب حسابداری آب SWAT-FARS ویژهسازی شده مطالعه حوضه آبریز طشک بختگان در استان فارس به عنوان منطقه پایلوت مطالعاتی در نظر گرفته شد و تحلیلی از شرایط حوضه آبریز در دو دوره زمانی بر مبنای نتایج حسابداری آب آن ارائه گردید. تحلیل نتایج حاکی از راندمان حوضهای حدود 81 درصدی حوضه آبریز طشک بختگان و بسته بودن حوضه به واسطه مصرف قابل توجه آب قابل مدیریت حوضه میباشد. در این حوضه به واسطه تغییر شرایط اقلیمی، منابع آب قابل مدیریت حوضه کاهش یافته است و در این شرایط نه تنها مصارف مدیریت شده آب در حوضه )تبخیر-تعرق تکمیلی( کاهش نداشته، بلکه به میزان قابل توجهی ) 20 درصد( نیز بر آن افزوده شده است. این مسأله منجر به کاهش جریانات خروجی به عنوان تأمینکننده حقابه دریاچه شده است. علاوه بر این، نتایج نشاندهنده افزایش کسری مخزن آب زیرزمینی و وضعیت ناپایدار بهرهبرداری از آنها است. افزایش تعرق گیاهان در سطح اراضی کشاورزی به واسطه گسترش سطح اراضی و افزایش گیاهان پرمصرفتر و سهم قابل توجه تبخیر از خاک از کل مصارف غیر سودمند حوضه از دیگر عوامل تأثیرگذار بر شرایط کنونی حوضه آبریز طشک بختگان است. از طرفی مقدار قابل توجهی از آب برداشتی برای کشاورزی مجدداً به چرخه منابع آب حوضه برمیگردد که بر لزوم برنامهریزی براساس "مصرف" تا "برداشت" تأکید دارد.

افزایش جمعیت، رشد اقتصادی و حرکت به سمت توسعهی بیشتر و همچنین تغییر اقلیم منجر به کمبود فزاینده آب در دنیای امروز به ویژه در مناطق خشک و نیمهخشک شده است. مقابله با کمبود آب و افزایش رقابت بخشهای مختلف بر سر آب مستلزم تصمیمات و راهبردهای مدیریتی مناسب است. تحلیل سیستمهای منابع آب به منظور تدوین این راهبردها و حل مسائل و موضوعات آبی به درکی مناسب و عمیق از فرایندهای هیدرولوژیکی حوضه، جریانهای آب قابل مدیریت و غیرقابل مدیریت، ارتباط با کاربری اراضی و فرصتهایی برای کاهش اثرات منفی و افزایش منافع مصرف آب نیاز دارد. با این نگاه، میتوان بهطور واقعی راهبردهای مدیریتی را در جهت کاهش مصرف آب و )IWMI( افزایش بهرهوری ارائه نمود. مؤسسه بینالمللی مدیریت آب 1 با دیدگاه افزایش بهرهوری آب مفهومی به نام )Seckler, 1999( "ذخیرهسازی واقعی آب" را پیشنهاد کردند که مبتنی بر پارادایم نئوکلاسیک میباشد. این پارادایم بر این باور است که هر اقدامی در یک جزء میتواند تبعاتی برای سایر اجزاء داشته باشد. بر این اساس دستیابی به راهبردهایی با تمرکز بر مفهوم ذخیرهسازی واقعی آب مستلزم استفاده از چارچوبی برای تحلیل مصارف در چارچوب بیلان آب حوضه و تفسیر یکپارچه نتایج است. در این خصوص استفاده از چارچوبهای حسابداری آب به منظور تحلیل نتایج و تفسیر یکپارچه تغییرات سیستمهای منابع آب و کشاورزی میتواند بسیار کارآمد باشد. حسابداری آب فرایند ایجاد ارتباط بین اطلاعات منابع آبی و خدمات حاصل از استفاده مصرفکننده در یک محدوده جغرافیایی همچون یک حوضه آبریز، یک کشور یا یک کلاس کاربری اراضی با کاربرانی همچون سیاستگذاران، صاحباختیاران آب، مدیران و غیره است. در طی دهههای اخیر، رویکردهای بسیاری همچون حسابداری اقتصادی رویکرد حسابداری آب مؤسسه ،)SEEAW زیستمحیطی برای آب ) 2 3 با هدف WA+ حسابداری آب ،)IWMI( بینالمللی مدیریت آب استانداردسازی روش گزارشدهی اطلاعات مرتبط با آب ارائه شدهاند. از بین این چارچوبها چارچوب حسابداری اقتصادی زیستمحیطی برای آب مبتنی بر برداشت آب است در حالیکه چارچوب حسابداری مبتنی بر مصرف آب )IWMI( آب مؤسسه بینالمللی مدیریت آب نیز از اصول چارچوب حسابداری WA+ است. چارچوب حسابداری آب یعنی مصرف آب به جای برداشت آب استفاده میکند اما IWMI آب جزییات بیشتری را در فرایندها و مکانیزمهای اصلی آن در نظر میگیرد و در واقع ارتقا یافته چارچوب حسابداری آب ارائه شده توسط مؤسسه یک چارچوب جدید WA+ میباشد. چارچوب حسابداری آب IWMI برای حسابداری آب است که توسط مؤسسه بینالمللی مدیریت آب در همکاری با سازمان یونیسف توسعه یافته است. چارچوب )IWMI( یک سیستم استاندارد جمعآوری اطلاعات را با استانداردهای WA+ کیفی شناخته شده از طریق مجموعهای از نشانگرها نشان میدهد و Karimi ( اطلاعاتی را از طریق تعدادی گزارش استاندارد ارائه میدهد برای محاسبه این چارچوب امکان استفاده از .)et al., 2012, 2013b روششناسیهای مختلفی وجود دارد. استفاده از تصاویر ماهوارهای برای محاسبه حسابداری Karimi et al. ( رویکردی بوده که ( 2013 آب حوضههای نیل و هندوس بهکار بردند. فائو نیز همین رویکرد را برای حوضه هیرمند 0 و هم اکنون برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سناریوهای Dembele et al. ( دستور کار دارد 2. در مطالعه ( 2017 برای پیش بینی وضعیت منابع آب به ،WA+ تغییراقلیم در چارچوب کار گرفته شد. در دانشگاه تربیت مدرس برای اولین بار این چارچوب وصل شد. ویژگی این رویکرد )SWAT به مدلهای مفهومی )مدل 6 آن است که امکان حسابداری آب حوضههای آبریز را تحت سناریوهای مختلف اقلیمی و مدیریتی نیز فراهم میآورد. بر این اساس، را برای مدلسازی SWAT-LU مدل Farokhnia et al. (2015) جامع حوضه دریاچه ارومیه و ارزیابی راهکارهای مد نظر ستاد احیاء؛ و را برای طرح ملی SWAT-FARS مدل Delavar et al. (2016) "تدوین راهبردها و برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم در بخش آب" 7 Delavar ( SWAT-KARKHEH توسعه دادند. هماکنون نیز مدل برای طرح "تهیه مدل جامع شبیهسازی هیدرولوژیکی )et al., 2017 حوضه کرخه جهت ارزیابی اثرات تغییرات محیطی بر آبدهی در بالادست سد کرخه و توسعه سامانه پیشبینی بلندمدت جریان" 8 در حال توسعه است. ملاحظه میگردد که این روششناسی از بستر تحقیقاتی خارج شده و در حوزههای مطالعاتی و فنی در حال رشد میباشد. مجموعه تجربیات بالا و دانش مربوط، این ظرفیت را فراهم SWAT-PARS نموده است تا رویکرد مطرح شده با توسعه مدل ملی در خدمت مدیریت آب کشور بهخصوص در شرایط خاص حاضر که منابع آب با محدودیتهای شدیدی روبرو میباشد؛ قرار گیرد. در مطالعاتی که تاکنون انجام شده در چارچوبهای حسابداری آب نتایج قابل تعمیم به اقدامات مختلف و دورههای مختلفی نبوده است. با توجه به موارد فوق، هدف این مقاله ارائه روششناسی استقرار حسابداری آب حوضه آبریز کشور بر اساس نتایج مدل مفهومی ویژهسازی شده میباشد. در این WA+ و چارچوب حسابداری آب SWAT-FARS مطالعه حوضه آبریز طشک بختگان در استان فارس به عنوان یکی از مناطق پایلوت مطالعاتی انجام شده در سطح کشور در نظر گرفته شد و ظرفیتها و امکاناتی که رویکرد پیشنهادی در این مطالعه در بررسی وضعیت حوضه و همچنین کمک به بهبود تصمیمات راهبردی در مدیریت منابع آب و کشاورزی آن ایجاد میکند مورد تحلیل قرار گرفته است.