استفاده از ظرفیت اقتصادی آبراهه ها با احداث دربند و کش بند و مشارکت مردم در بشاگرد

با توجه به شرایط خاص اقلیمی استان هرمزگان که بر روی کمربند خشک واقع گردیده و اهمیت آب در این منطقه استفاده از روشهایی که بتوان از منابع آبی موجود بهترین استفاده را کرد لازم الاجرا می باشد . لذا از دیر زمان مردم ساکن در این مناطق با استفاده از روشهایی که سازگار با محیطهای خشک و بی آب بوده به مقابله با کم آبی پرداخته و خود را با محیط سازگار نموده اند. چکدام های دربند و کش بند از جمله سازه های سنگی و ملاتی سنتی و بومی آبخیزداری هستند که توسط بومیان هرمزگانی در آبراهه های درجه 1 و 2 مناطق کوهستانی عمود بر جهت جریان آب با هدف ایجاد بستر کشت و زرع و نگهداشت و تأمین رطوبت مورد نیاز کشت احداث می گردد. دربندها بصورت چکدام های عرضی کوتاه بصورت عمود بر جریات آب با ارتفاع تقریبی 1.5 تا 2.5 متر احداث می شوند .کش بندها به مثابه سیل بند های حاشیه رودخانه باعث حفاظت و بازیافت اراضی حاشیه آبراهه ها و ایجاد بستر کشت و حفظ رطوبت در خاک پشت آن می گردد. دربندها و کش بندها عمدتا از جنس خشکه چین بوده و با مصالح سنگ ساخته می شوند هر چند دربندهای بلند به ارتفاع 3-2.5 متر با سنگ و سیمان احداث می گردند. متناسب با میزان رسوبات مهارشده طی یک یا چند سیلاب به تدریج بر ارتفاع سازه افزوده می شود . این شیوه اجرا به نگهداری و پایداری سازه نیز کمک می کند. میزان عرصه ایجاد شده در پشت دربندها متناسب با شیب آبراهه متفاوت می باشد و در برخی از نقاط سطح عرصه های ایجاد شده به 0.5 هکتار می رسد. اما اغلب عرصه های ایجاد شده کمتر از این میزان است. نخل (درخت خرما)، سیر و مرکبات از ارقام شاخص محصولات کشاورزی است که در دربندها و کش بندهای هرمزگان کشت می شوند. در سطح کشور تنها در استان هرمزگان شهرستان بشاگرد این نوع سازه ها احداث گردیده است.احداث این گونه سازه ها در این منطقه منتج به افزایش سطح زیر کشت کشاورزی( افزایش تولید و تولید اشتغال)،افزایش مقاومت در برابر فرسایش و هدر رفت خاک ،افزایش سطح آب زیرزمینی،کاهش هزینه ساخت و نگهداری سازه ها با توجه به مشارکت مردم ،حفظ منابع محیط زیست گردیده است.

شرح تجربه:

استان هرمزگان در جنوب کشور بین مختصات جغرافیایی 25درجه و 7 دقیقه تا 28 درجه و57 دقیقه عرض شمالی و 53 درجه و2 دقیقه تا 57 درجه و66 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است.  این استان 72631.31کیلومتر مربع  مساحت دارد که حدود 1/4 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است.

هرمزگان بر روی کمربند خشک جهان و با توجه به شرایط اقلیمی حاکم بر آن ، این خطه را در زمره مناطق کم آب قرار داده است . منابع آبهای سطحی محدود و مضاف بر آن بواسطه گسترش تشکیلات تبخیری و گنبدهای نمکی بخش عمده ا ی از مناطق استان فاقد منابع آب سطحی شیرین و قابل استفاده  می باشد . بنابراین عمده اتکای توسعه اغلب مناطق استان به منابع آب زیرزمینی است و به همین جهت تولید کشاورزی و تراکم سکونتگاه های انسانی در استان معطوف به دشت های مهم استان می باشد .

بررسی وضعیت آبخوانهای زیرزمینی در دشت های استان حاکی از عدم تناسب بین برداشت و تغذیه سفره های آب زیرزمینی و برداشت بی رویه و غیر مجاز از این منابع است . افت سطح ایستابی ، کاهش آبدهی چاهها ، چشمه ها و قنوات ، پیشروی جبهه آب شور به سمت آب شیرین ، کاهش کیفیت آبهای زیرزمینی ، نشست زمین و کاهش ظرفیت ذخیره آبخوانها ، همه و همه حکایت از وضعیت بغرنج این منابع حیاتی است .

در این راستا و با هدف مهار سیلاب و تغذیه آبخوان دشت های مهم تولیدی (کشاورزی) استان ، " طرح آبخیزداری و آبخوانداری در حوزه آبخیز مشرف به دشت های مهم استان " بعنوان اولویت کاری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در دستور کار  قرار گرفته است .

شهرستان بشاگرد یک منطقه کاملاً کوهستانی و تپه ماهوری است بین عرض جغرافیایی ´45-º26 و طول جغرافیایی ´54 - º57 در شمال شرق استان هرمزگان و همجوار با استانهای سیستان و بلوچستان و کرمان می باشد که با توجه به وضعیت توپوگرافی ، اقلیم و بارش منطقه کاملا" سیلخیز و به علت حساسیت تشکیلات زمین شناسی (مارن های مکران) به فرسایش خاک ، با میزان رسوبزایی زیادی مواجه می باشد. اراضی مسطح و قابل کشت بسیار کم بوده و اغلب به حاشیه رودخانه ها و اراضی ایجاد شده در پشت بندهای احداث شده در آبراهه ها محدود می باشد.

تبیین مسائل و چالش های پروژه:

به علت شرایط خاص زمین شناسی و بالا بودن سنگ بستر، سفره های آب زیرزمینی محدود بوده و تنها  منبع آب منطقه جریان زیرقشری بستر آبراهه هاست که بصورت زه و چشمه می باشد که در فصول خشک و سالهای کم بارش به راحتی خشک شده و منطقه را با بحران آب مواجه می سازد. محرومیت منطقه، محدودیت منابع آب، فرسایش خاک و مشکلات رسوب گذاری در مخزن سد جگین و امرار معاش مردم با شیوه های آبخیزداری، همه و همه حکایت از ضرورت و اهمیت انجام فعالیت های آبخیزداری بعنوان زیربنای توسعه و اشتغال در این خطه محروم دارد.

مراحل اجرا و روش کار

چکدام های دربند و کش بند از جمله سازه های سنگی و ملاتی سنتی و بومی آبخیزداری هستند که توسط بومیان هرمزگانی در آبراهه های  درجه 1 و 2 مناطق کوهستانی عمود بر جهت جریان آب با هدف ایجاد بستر کشت و زرع و نگهداشت و تأمین رطوبت مورد نیاز کشت  احداث می گردد.

دربندها بصورت چکدام های عرضی کوتاه بصورت عمود بر جریات آب با ارتفاع تقریبی 1.5 تا 2.5 متر احداث می شوند .کش بندها به مثابه سیل بند های حاشیه رودخانه باعث حفاظت و بازیافت اراضی حاشیه آبراهه ها و ایجاد بستر کشت و حفظ رطوبت در خاک پشت آن می گردد. دربندها و کش بندها عمدتا از جنس خشکه چین بوده و با مصالح سنگ ساخته می شوند هر چند دربندهای بلند به ارتفاع 3-2.5 متر با سنگ و سیمان احداث می گردند. متناسب با میزان رسوبات مهارشده طی یک یا چند سیلاب به تدریج بر ارتفاع سازه افزوده می شود . این شیوه اجرا به نگهداری و پایداری سازه نیز کمک می کند. میزان عرصه ایجاد شده در پشت دربندها متناسب با شیب آبراهه متفاوت می باشد و در برخی از نقاط سطح عرصه های ایجاد شده به 0.5 هکتار می رسد. اما اغلب عرصه های ایجاد شده کمتر از این میزان است. نخل (درخت خرما)، سیر و مرکبات از ارقام شاخص محصولات کشاورزی است که در دربندها و کش بندهای هرمزگان کشت می شوند.

دربندهای احداث شده با مشارکت مردم در بشاگرد و کشت نخیلات و سیر

نتایج:

آبخیزداری استان هرمزگان با هدف توسعه مشارکت مردم، بروز رسانی و بهره برداری بهینه از اینگونه سازه های اثربخش بومی با توزیع سیمان و نهال نخل بعنوان نهاده دولتی و تامین سنگ و اجرای آن توسط مردم در توسعه چکدام های مذکور بویژه در حوزه آبخیز سد جگین در بشاگردکوشیده است. تعدیل سرعت سیلاب، کاهش فرسایش خاک، مهار رسوب، استحصال زمین زراعی، تغذیه و تداوم زه آب و چشمه های پایین دست، ذخیره آب در رسوبات پشت بند و تامین رطوبت مورد نیاز کشت از اهداف و اثرات احداث سازه های دربند و کش بند در هرمزگان به شمار می روند. بر اساس برآورد موجود بیش از 4000 سازه دربند و کش بند در استان هرمزگان ساخته شده است.

نتایج حاصل از اجرای فعالیت های آبخیزداری با مشارکت مردم در بشاگرد

نتیجه گیری:

تجربه نشان داده است که بهره گیری از دانش بومی و استفاده از مصالح و مواد سازگار با محیط در مسایل مقابله با کم آبی و خشکی بهترین نتایج را حاصل کرده است. در استان هرمزگان با توجه به شرایط خاص اقلیمی ساخت سازه هایی چون دربند و کشبند نتایج قابل ملاحظه ای را در بر داشته است.

1. افزایش سطح زیر کشت کشاورزی( افزایش تولید و تولید اشتغال)
2. افزایش مقاومت در برابر فرسایش و هدر رفت خاک
3. افزایش سطح آب زیرزمینی
4. کاهش هزینه ساخت و نگهداری سازه ها با توجه به مشارکت مردم
5. حفظ منابع زیست محیطی

منابع :

• چوپانی، سعید ، حسین پور ابوالقاسم، رستگار، حسین، حسینی پور،حسین، دمی زاده، محمود.1395. دانش بومی آبخیزداری در هرمزگان
• گزارش عملکرد پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری سال 1397 اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری هرمزگان