معرفی دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری در کشور

امروزه توجه به دانش بومی در زمینه آب و خاک، بدلیل کارکردهای مطلوب آن و بویژه اطمینان از سازگاری بالا و حفظ توازن بوم شناختی و همچنین همراهی و مشارکت مردمی از اهمیت بسزایی برخوردار است.آنچه به گردآوری و تدوین دانش بومی در سالهای اخیر اهمیت مضاعف بخشیده است، ضرورت دستیابی به فن آوری و دانش مناسبی است که در عین پاسخگویی به نیازهای رو به رشد جوامع، منابع محدود طبیعی را نیز به گونه ای پایدار مورد بهره برداری قرار دهد.رسیدن به این دانش مناسب، تنها از راه تلفیق دانش رسمی و دانش بومی میسر است بنابراین هر اقدامی برای گردآوری دانش بومی آبخیزداری و بهره گیری از این حکمت دیرین و تلفیق آن با علوم نوین در شرایط کنونی امری ضروری است. مردم هرمزگان با توجه به محدودیت های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، از دیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره برداری از منابع آب و خاک و استحصال باران، که بصورت سنتی و تجربی توسط خود مردم کسب شده، مورد استفاده قرار می دهند. سامانه های سطوح آبگیر باران ، مدیریت و بهره برداری سنتی از سیلابها ، جداسازی آب شور و شیرین ، حفظ خاک ، بهره برداری از اراضی شیبدار و زراعت سیلابی مجموعه اقداماتی است که توسط مردم در منطقه خشک هرمزگان، جزایر و کرانه های خلیج فارس و سواحل دریای عمان مورد استفاده قرار می گیرد. این گنجینه شناسایی شده شامل شیوه های سنتی حفاظت و بهره برداری از منابع آب و خاک است که با بررسی اجمالی اهداف و کارکردها، جانمایی و مکانیابی ، چگونگی طراحی، اجرا و بهره برداری معرفی گردیده اند. در این مقاله به معرفی اجمالی تعدادی از سازه ها و روش های سنتی آبخیزداری بعنوان یکی از الگوهای دانش بومی آبخیزداری در استان هرمزگان پرداخته می شود .

مقدمه:

 بهره برداری بیش از ظرفیت از آبخوان های زیرزمینی و شرایط کنونی حاکم بر این منابع حیاتی ایجاب می نماید از تمامی قابلیت ها در جهت جبران بیلان منفی، تعادل بخشی، جلوگیری از فرونشست زمین و حفظ توازن اکولوژیک مناطق استفاده گردد. اجرای موفق الگوی بومی آبخوانداری با تکیه بر دانش بومی آبخیزداری با مشارکت مردم در استان هرمزگان از این دست موارد مهم مورد نیاز در شرایط امروز کشورمان به شمار می رود. ( چکشی ، 1391)

آنچه در این بین بیش از هر چیز توجه را به خود معطوف می نماید، چگونگی تشخیص و مهندسی گذشتگان در دقت محاسبه، طراحی،اجرا و بالاخص مکانیابی صحیح سازه ها و فعالیت های صورت گرفته می باشد.تنوع فعالیت ها متناسب با شرایط اقلیمی و طبیعی نقاط مختلف استان از دیگر نکات قابل توجه است. و کلام آخر اینکه نوع مدیریت آنها در سطح آبخیزها، همزیستی با طبیعت و ابداع الگوهای بهره برداری متناسب با شرایط اکولوژیک، نشان از درک اصول اکولوژیک و نگاهی جامع در تعریف رابطه بین انسان ، آب ، خاک و گیاه دارد. ( بشری ، 1391) ضرورتی که در استفاده از الگوهای نوین و مدلهای غیربومی به لحاظ تامین تناسب با وضعیت اکوسیستم با وارد نمودن کمترین آسیب به طبیعت و منابع طبیعی، امنیت پایدار زیستی را تضمین نماید. موضوعی که ضرورت آن در شرایط حاضر با رویکرد مدیریت جامع حوزه های آبخیز بیش از پیش احساس می گردد. ( طهماسبی ، 1386) 

تکالیف قانونی مصرح در قوانین مصوب در این زمینه از جمله ماده 27 قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی دال بر ارتقای سهم مهار نزولات آسمانی و جبران بیلان منفی دشت ها از طریق اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری به میزان 7.5% در سال ایجاب می نماید علاوه بر شیوه های معمول از تمامی ظرفیت ها در این رابطه در جهت تحقق اهداف قانون و نجات سرزمین ایران استفاده گردد. در این میان بهره گیری از الگوهای پایدار منطبق بر دانش بومی و تلفیق آن با علوم و فنون نوین با مشارکت مردم از راهکارهای اصولی است که در اولویت برنامه ها قراردارد. ( حبیبی ، 1391) الگوی بومی آبخوانداری هرمزگان میتواند با کارکرد مطلوب بعنوان الگویی موفق در مخروط افکنه های آبرفتی کشور و در شرایط مشابه در راستای تغذیه آبخوان ها و تعادل بخشی آبهای زیرزمینی با مشارکت ذینفعان اجرا گردد.

 

مواد و روش‌ها:

هرمزگان گنجینه دانش بومی​ آبخیزداری

موقعیت و شرایط استان بر روی کمربند خشک جهان، موجب خلق تجارب محلی ذیقیمتی در زمینه حفظ منابع آب و خاک، استحصال بارش و بهره برداری از سیلاب در این خطه از سواحل و کرانه های خلیج فارس و دریای عمان گردیده است. مردم هرمزگان با توجه به محدودیت های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، از دیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره برداری از منابع آب و خاک و استحصال باران که بصورت سنتی توسط خود مردم کسب شده، مورد استفاده قرار می دهند. 

تاکنون 22 مورد از شیوه های سنتی حفاظت آب و خاک در استان هرمزگان شناسایی شده است. متدهای مذکور عمدتا" در زمینه استحصال بارش، مدیریت و بهره برداری از سیلاب جهت مصارف شرب، خانگی، زراعت سیلابی و احیای اراضی است. روشهای جداسازی آب شور و شیرین و همچنین مدیریت رواناب در نوار ساحلی خلیج فارس با طراحی منحصربفرد در کشور بی نظیر است. آنچه به دانش بومی در سالهای اخیر اهمیت بخشیده است، ضرورت دستیابی به فن آوری و دانش مناسبی است که در عین پاسخگویی به نیازهای رو به رشد جامعه، منابع محدود طبیعی را نیز بگونه ای پایدار مورد بهره برداری قرار دهد. 

1-1-  

1-2- فواید استحصال آب:

• افزایش آب قابل دسترس
• کاهش تبخیر ، حفظ آب و باروری اراضی خشک
• استحصال پوشش گیاهی
• غلبه بربلایای طبیعی از جمله سیلاب و فرسایش خاک
• استحصال آب جهت آبیاری
• قابلیت انعطاف پذیری در برابر شرایط محیطی
• کم کردن ریسک خطرات و آسیبها
• دستیابی به آب پاک و ایمن جهت مصارف خانگی
• آب قابل دسترس برای حیات وحش
• افزایش تولیدات غذایی و امنیت غذایی
• استفاده از نیروهای محلی جهت اجرای پروژه
• کم کردن فقر در مقیاس منطقه ای
• کاهش مهاجرت به شهرها
• استفاده تفرجگاهی از مناطق خشک

معرفی دانش بومی سنتی آبخیزداری استان:

دانش بومی ، دانش گروه های انسانی در ارتباط با زمینه های مختلف هستی ، زندگی و معیشت است که از تعامل با محیط طبیعی و اجتماعی شکل گرفته است و بخشی از سرمایه ملی هر قوم است که باور ها ، ارزش ها ، روش ها و ابرزارها و آگاهی های محلی آنان را در بر می گیرد . تجربه نشان می دهد که دانش بومی نه تنها با دانش رسمی تعارض ندارد بلکه ویژگی های متفاوت دانش بومی آن را مکمل خوبی برای دانش رسمی قرار می دهد. در این بخش به معرفی تعدادی از انواع عملیات و شیوه های سنتی اجرایی در زمینه آبخیزداری پرداخته می شود.

 

دربند و کش بند (Darband  & Kashband)  ):

چکدم های دربند و کش بند از جمله سازه های سنتی و بومی آبخیزداری هستند که توسط بومیان هرمزگانی در آبراهه های مناطق کوهستانی جهت ایجاد بستر کشت و زرع احداث می گردند. این نوع بندهای کوتاه واحدهای معیشت مردم محلی به شمار می روند و در نظام حقوق عرفی محلی آبراهه ها  و دره های سبز شده با احداث دربندها و کش بندها دارای مالک مشخص و صاحب حق و حقابه می باشد.

دربندها بصورت چکدام های عرضی کوتاه بصورت عمود بر جریات آب با ارتفاع تقریبی 1 تا 1.5 متر احداث می شوند و پس از رسوبگذاری در سالهای بعد افزایش ارتفاع داده میشوند. کش بندها به مثابه سیل بند های حاشیه رودخانه باعث حفاظت و بازیافت اراضی حاشیه آبراهه ها و ایجاد بستر کشت و حفظ رطوبت در خاک پشت آن می گردد. دربندها و کش بندها عمدتا از جنس خشکه چین بوده و با مصالح سنگ ساخته می شوند هر چند دربندهای بلند به ارتفاع 3-2.5 متر با سنگ و سیمان احداث می گردند. نخل (درخت خرما)، سیر و مرکبات از ارقام شاخص محصولات کشاورزی است که در دربندها و کش بندهای هرمزگان کشت می شوند. شهرستان بشاگرد در حوزه های آبخیز جگین، گابریک و سدیج و همچنین بخش های از شهرستان میناب در مجاورت بشاگرد دارای بیشترین گسترش دربند و کش بند هستند.

آبخیزداری استان هرمزگان با هدف توسعه مشارکت مردم، بروز رسانی و بهره برداری بهینه از اینگونه سازه های اثربخش بومی با توزیع سیمان و نهال نخل بعنوان نهاده دولتی و تامین سنگ و اجرای آن توسط مردم در توسعه چکدام های مذکور بویژه در حوزه آبخیز سد جگین در بشاگرد کوشیده است. تعدیل سرعت سیلاب، کاهش فرسایش خاک، مهار رسوب، استحصال زمین زراعی، تغذیه و تداوم زه آب و چشمه های پایین دست، ذخیره آب در رسوبات پشت بند و تامین رطوبت مورد نیاز کشت از اهداف و اثرات احداث سازه های دربند و کش بند در هرمزگان به شمار می روند. بر اساس برآورد موجود بیش از 4000 سازه دربند و کش بند در استان هرمزگان ساخته شده است.

 

شکل شماره 1-  کش بند، روستای دستگرد ناگرد بشاگرد، استان هرمزگان

 

چشک (Chashak)

سازه خروجی طراحی شده بصورت پلکانی جهت تخلیه و برداشت آب ذخیره شده در مخزن سدهاو بندها هستند.این سازه در حقیقت نوعی سیستم بهره برداری از آب ذخیره شده در مخازن تاسیسات سنتی جمع آوری آب باران به شمار میرود که کارکرد آن مشابه لوله های خروجی و دریچه های تخلیه تحتانی در سدها می باشد.

چشک ها عمدتاٌ در یکی از تکیه گاه های جناحین سدها و بندها که از استحکام لازم برخوردار است جانمایی و احداث میشوند. این سازه پلکانی از پایین ترین تراز در کف مخزن سد تا رقوم ارتفاعی تراز نرمال آبگیری از جنس ساروج و سنگ و سیمان ساخته می شود. بر روی هر پله بسته به حجم ذخیره آب و میزان حقابه اراضی زیردست تعدادی دریچه یا دمه (Domah)تعبیه شده که قبل از بارندگی توسط درب های از قبل ساخته شده از جنس مصالح بتنی، پوشالی و غیره با گل اندود کردن آن بسته می شود.این دریچه ها در زمان مناسب بر اساس نیاز اراضی زیردست به آب توسط مردم بازگشایی و از آب استحصال شده بهره برداری می کنند.

این نوع سازه سنتی آبخیزداری از گذشته توسط مردم بومی هرمزگان در جزایر خلیج فارس طراحی و احداث می شده است و همچنان توسط مردم محلی بویژه در جزیره قشم مورد بهره برداری قرار دارد. کارشناسان آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هرمزگان در طراحی سازه های جدید در مناطق مذکور با بهره گیری از این دانش بومی و تلفیق آن با سرریزهای نوین، کارکرد این سازه ها را روزآمد نموده اند و با پیش بینی دستکها و آنکراژهای زوجی امکان احداث چشک در خارج از تکیه گاه در بدنه بندهای خاکی را فراهم ساختند.

در این شیوه نیازی به تعبیه لوله تخلیه تحتانی نیست و از مزایای چشک نسبت به لوله خروجی می توان به صفر رساندن حجم مرده زیر لوله یا بعبارت دیگر بهره برداری از تمامی آب ذخیره شده در پشت سدها تا آخرین قطره اشاره کرد.مزیت دیگر چشک ها نسبت به لوله عدم وجود مشکلات گرفتگی و مسدود شدن سیستم تخلیه در اثر رسوب گذاری و دیگر موارد انسداد کننده است.ضمن اینکه چشک ها کار تقسیم آب بین حقابه بران را نیز تسهیل می کنند و این امر با توجه به تراز آب یکسان روی هر پله، تعداد پله ها و تعداد دریچه در هر پله براحتی توسط بهره برداری انجام می پذیرد و از هر گونه نزاعی در این رابطه بین ذینفعان جلوگیری می شود.حال آنکه در سیستم های لوله خروجی این امر به راحتی امکان پذیر نیست.

  

 شکل شماره 2- نمونه ای از چشک های احداث شده در طرحهای آبخیزداری جزیره قشم

 

 

 

چاه های نزو Nezoo

مردم هرمزگان با توجه به محدودیت های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، از دیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره برداری از منابع آب و خاک و استحصال باران، که بصورت سنتی و تجربی توسط خود مردم کسب شده، مورد استفاده قرار می دهند.

سامانه های سطوح آبگیر باران ، مدیریت و بهره برداری سنتی از سیلابها ، جداسازی آب شور و شیرین ، حفظ خاک ، بهره برداری از اراضی شیبدار و زراعت سیلابی مجموعه اقداماتی است که توسط مردم در منطقه خشک هرمزگان، جزایر و کرانه های خلیج فارس و سواحل دریای عمان مورد استفاده قرار می گیرد. این گنجینه شناسایی شده شامل شیوه های سنتی حفاظت و بهره برداری از منابع آب و خاک است که با بررسی اجمالی اهداف و کارکردها، جانمایی و مکانیابی ، چگونگی طراحی، اجرا و بهره برداری معرفی گردیده اند. در این مجال چاه های نزو بعنوان یکی از نمونه های ارزشمند دانش بومی آبخیزداری در استان هرمزگان به اجمال معرفی می گردد : 

این چاهها با عمق حدود 30 تا 35 متر به داخل سفره آب زیرزمینی نفوذ کرده اند. دیواره چاه از سطح زمین تا کف از مصالح سنگ و ساروج پوشش داده شده است و کف چاه فاقد پوشش ساروجی بوده است. این حلقه چاهها طوری طراحی شده اند که آبهای ذخیره شده در بندآب ها، پس از رسوبگذاری کامل و زلال شدن توسط یک دریچه که در دیواره چاه و در زیر پشته خاکی بالا دست ایجاد شده، به چاه انتقال یابند. این دریچه همانند دریچه کنترل بین بندآب ها دارای یک مجرا بوده و براحتی قابل باز کردن و بستن در صورت نیاز می باشد. اطراف دریچه ها با سنگ و ساروج برای جلوگیری از فرسایش دیواره ها مهار شده است و دریچه ها در ارتفاعی بالاتر از کف بندآب قرار گرفته اند تا از انتقال رسوبات اولیه و جمع شدن آن در پشت دریچه تغذیه چاه جلوگیری کنند.  به گفته اهالی تقریبا هر 4 تا 5 بندآب یک چاه داشته است و به طور تقریب در حدود 400 حلقه چاه تغذیه ای در این دشت وجود داشته و آب شیرین منطقه کنگ و لنگه را تامین می کرده است. چاهها از نظر موقعیت مکانی نیز طوری طراحی و ساخته شده اند که در هنگام آبگیری بندآب ها، لبه چاه در ارتفاعی بالاتر از سطح آب ذخیره شده در بندآب باشد و به راحتی  بتوان از روی بند ها به آن دسترسی پیدا کرد. بر روی هر چاه یک چرخ نصب شده که توسط نیروی حیوانات مثل گاو در زمانهای مورد نیاز برای شرب و یا کشاورزی، آب از آن استخراج می شده است. که در گویش محلی بنام چاه چرخ گاوی مشهور بوده است. یعنی آب چاهها با نیروی گاو و بوسیله دلو استخراج می شده است. هنوز هم محل گاو کش این چاه ها مشخص و قابل رویت است. 

برای ساخت آن ابتدا چاهها را از سطح ایستابی تا یک متر بالاتر از سطح زمین سنگ و ساروج کرده و پوششی برای جلوگیری از تخریب دیواره­های چاه در هنگام تزریق آب به درون چاه ایجاد می­گردد. از راه تونلی که در 30 سانتیمتری از سطح زمین ایجاد گردیده و دارای دریچه ساروجی می­باشد، که در مواقع بارندگی و پس از ته­نشست رسوبات آن را باز کرده و آب تمیز و بدون رسوب را به درون چاه تزریق می­کنند. برای کنترل رسوبات،  در جلو چاه بندهایی با حجم­های مختلف (در برخی موارد تا حجم 80000 متر مکعب) برای ذخیره نزولات آسمانی و هدایت هرزآبها به درون بندآبها ایجاد می­گردد. پس از یک یا دو روز که رسوبات کاملاً ته­نشست شد با باز کردن دریچه تونل، آب به درون چاه تزریق می­گردد.

اشکال زیر تصاویر مربوط به سیستم تغذیه سنتی آبخوان زیرزمینی با شیوه ی چاه های نزو در دشت گزیر بندرلنگه را نشان می دهد.

 

 

     

شکل شماره 3- اجزای سیستم چاه نزو

شکل شماره 4 - نمایی از درون چاه نزو با دیواره سنگ و ساروج و دریچه ورود آب به داخل چاه

 

(مدیریت رواناب و تغذیه آبخوان با تزریق مستقیم آب و حذف عبور آب از لایه های گچی و املاح نامناسب)   

 

شکل 3-1- نتایج و بحث

شکل 3-2- برخی ضرورت های استفاده از دانش بومی در کشور جهت نیل به اهداف و بخصوص بحث توسعه پایدار می تواند به قرار زیر باشند :

1. شیوه های بومی و سنتی مدیریت منابع طبیعی الگوی مناسبی برای مدیرت منابع طبیعی در توسعه پایدار خواهد بود
2. اجرای موفق طرح های مختلف منابع طبیعی در گرو مشارکت افراد محلی در کلیه مراحل از جمله طراحی ، برنامه ریزی ، اجرا و ارزیابی طرح ها است.
3. گسترش نیاز ها و سطح زندگی مردم و افزایش جمعیت دنیا ، نحوه آسیب رسانی به منابع طبیعی را تغییر داده است. از اینرو بایستی یک تعامل بین دانش بومی و دانش رسمی ایجاد شود.
4. یکی از بهترین راه های پیدا کردن مشکلات و مسائل منابع طبیعی ، استفاده از دیدگاه های افراد محلی می باشد.

شکل 3-3-  

نتیجه­ گیری و پیشنهادها

بدون شک استفاده از گنجینه تجربیات محلی که اندوخته ای به وسعت قدمت تاریخ محسوب می گردد علاوه بر همخوانی بهتر سیستم های نوین علمی با دانش بومی و تضمین موفیقت برنامه ها ، همراهی و مشارکت بیشتر بهره برداران و ذینفعان را نیز در اجرای طرح ها و برنامه ها بدنبال خواهد داشت . بنابراین :

1. آموزش کشاورزان و باغداران و مردم بومی منطقه بعنوان کاربران هدف
2. توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی مناطق مختلف
3. لزوم بکارگیری روش های نوین در ذخیره سازی و استحصال آب حاصل از بارندگی
4. بازار یابی طرح های جدید استحصال آب از پشت بام و محوطه
5. اجرای پروژه سامانه سطوح آبگیر جهت جمع آوری آب برای تامین آب کشاورزی و ذخیره رطوبت در پروفیل خاک با هدف احیای پوشش گیاهی در مراتع و جنگلکاری در مناطق خشک و نیمه خشک

 

1-3- منابع

1. بشری ، م ، کاوسی ، س،  دلفاردی ، ص ، 1391، روش های سنتی استحصال آب باران در سیستان و بلوچستان ، اولین همایش ملی سامانه های سطوح آبگیر باران
2. حبیبی ، ع،1391، روشهای سنتی استحصال آب باران در شهرستان استهبان، اولین همایش ملی سامانه های سطوح آبگیر باران
3. چکشی ، ب ،طباطبایی یزدی، ج 1391، استحصال آب باران شیوه ای جهت استفاده از دانش بومی به منظور تامین آب در مناطق خشک، اولین همایش ملی سامانه های سطوح آبگیر باران
4. طهماسبی ، ر ، رجبی ثانی ، ر ، 1386، بهره برداری از منابع آب در بیابان ، موسسه آموزش عالی علمی کاربردی جهاد کشاورزیقاضیان، ا ،1391، استحص
5. ال آب از مه ، اولین همایش ملی سامانه های سطوح آبگیر باران
6. Cleaver, Kevin, Mordasini ,Michel, 2013, Water harvesting Guidelines to good practice .
7. Carle, Nina, Spuhler, Dorothee, Stuuffer, Beat, Check Dams &Gully Plugs
8. D.Mazzei,  C.D.Smith, Water harvesting Land and Water Division, FAO.
9. ERHA (Ethiopian Rain Water harvesting Association) and Rain Water harvesting Implementation Network, Manual on Sand Dams in Ethiopia
10. Stern ,Jacob, Stern , Alvera, 2011, Sand Dams, ECHO TECHNICAL NOTE
11. UNDP, Newsletter and Technical Publications
12. Prinz, Dieten, Malik, Amir,2001, Runoff Farming Institute of Water Resources Management Hydraulic and Rural Engineering, Dept. of Rural Engineering, University of Karlsruhe Germany