تعادل بخشی و پایداری منابع آب زیرزمینی با استفاده از توافق نامه مدیریت مشارکتی با تشکل های کشاورزی
بحران آب از مهمترین چالش های پیش روی کشور به ویژه در استان خراسان رضوی است. در شرایط کنونی از منابع آّب زیرزمینی بهره برداری مناسب و پایدار صورت نمی‌گیرد تا آنجا که موجب شده که استان خراسان رضوی رکوردار کسری مخزن در کل کشور باشد. این در شرایطی است که رشد روز افزون جمعیت، افزایش تقاضای آب در بخش های شرب، کشاورزی و صنعت، بروز خشکسالی ها، بهره برداری بی رویه از منابع آب و ... موجب کاهش کمی و کیفی منابع آب شده است. بر این اساس از آنجا که بخش کشاورزی سهم قابل توجهی در مصرف آب دارد، مشارکت و حضور مستقیم کشاورزان در تصمیم گیری و تصمیم سازی جهت تعادل بخشی سفره های آب زیرزمینی ضروری به نظر می رسد. به این منظور شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی براساس ابلاغ مورخ 17/7/96 معاونت آب و آبفا وزیر نیرو، در مرحله اول اقدام به انعقاد توافق نامه های مشارکتی با کشاورزان شهر مشهد و سپس تایباد و چناران نمود. از زمان انعقاد توافق نامه با تشکل مشهد تاکنون 24 جلسه برگزار شده و طی این جلسات تصمیات کلیدی و اساسی جهت تعادل بخشی سفره های آب زیرزمینی در حوزه سیاسی شهر مشهد منطبق بر دشت های مشهد، نریمانی و سرجام گرفته شد. بطوریکه مقرر شد در طی یکسال و در مرحله اولیه حدود 74 میلیون مترمکعب از اضافه برداشت چاههای کشاورزی با هماهنگی کشاورزان کسر گردد که پس از نهایی شدن موضوع و با استفاده از این تجربه در جلسه همیاران آب استان که با حضور استاندار محترم، نمایندگان این شرکت، اساتید محترم دانشگاه فردوسی، نمایندگان سازمان جهاد کشاورزی و تشکلها برگزارشد توافق گردیدکه طی سال 1398 به میزان حدود600 میلیون مترمکعب از اضافه برداشت چاههای مجاز جلوگیری به عمل آمده که این میزان تقریباً معادل 70 درصد کسری مخزن استان می باشد همچنین کلیه درخواستهای کشاورزان تحت پوشش شرکت تعاونی می بایست از طریق شرکت تعاونی کشاورزان مشهد صورت پذیرد و کلیه خدمات مربوطه اعم از تکمیل مالکیت و بررسی درخواستهای اولیه و ...تا مرحله هماهنگی اعزام کارشناس صرفاً از طریق نماینده شرکت تعاونی انجام می گردد. با توجه به اینکه در این محدوده در سال 1387 حدود 800 دستگاه هوشمند آب و برق مدل 207 ( نسل اولیه ) نصب شده بود و بنا به تصمیمات اتخاذ شده در وزارت نیرو مقرر گردید که شرکت های توزیع برق کنتورهای طرح فهام را جایگزین کنتورهی قبلی نمایند لذا بعد از تعویض این کنتورها عملاً امکان اندازه گیری آب خروجی از چاهها از طریق کنتور مقدور نبود و با هماهنگی تعاونی کشاورزان مقرر گردید با هزینه متقاضیان نسبت به نصب کنتور الکترومغناطیس مورد تأیید وزارت نیرو بر روی این چاهها اقدام لازم صورت پذیرد.
شرح تجربه
اهمیت آب به عنوان مایه حیات و رکن اساسی شکل‌گیری و بقای تمدن‌های کهن بشری در اقصی نقاط این کره خاکی، لزوم مدیریت کارامد آن را ضروری‌تر می سازد تجارب و شواهد جهانی نشان می دهد که دولت به تنهایی نمی‌تواند طلیعه دار مدیریت این مایه حیات باشد و تلاش‌ها برای یافتن راه حل و راهکار مناسب برای مدیریت بهینه آب جملگی براین عقیده اند که مدیریت بهینه، تنها در گرو اتخاذ رویه ای کثرت‌گرا و مشارکتی خواهد بود. بنابراین شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی بر اساس قوانین و بخشنامه های موجود و معتبر نسبت به مدیریت مشارکتی آب در دشت مشهد اقدام نموده که بدین جهت با همکاری و تعامل با شرکت تعاونی کشاورزان مشهد در چارچوب انعقاد توافق نامه همکاری اقدامات لازم را انجام داده است که اهداف اصلی این طرح به شرح ذیل است:
- به تعادل راندن منابع و مصارف آب و جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی
- کاهش تصدی گری دولت و واگذاری امور رسیدگی اولیه به تشکل
- تسهیل در انجام امور اداری رسیدگی به درخواست های بهره برداران مجاز
- همکاری با تشکل های مردمی
- توسعه فضای هم اندیشی و همکاری در جهت الگوی مناسب کشت و بهره برداری
- استفاده بهینه از ظرفیت تشکل های مردمی در جلوگیری از تخلفات و برداشت های غیرمجاز آب
- استفاده بهینه از منابع آب زیرزمینی و افزایش بهره وری آب
در راستای توافق نامه با تشکل کشاورزان مشهد در ابتدا حدود 5 تا 6 جلسه جهت تهیه متن توافق نامه مورد قبول طرفین برگزار گردیده سپس توافق نامه به امضا طرفین رسید. در ادامه چندین جلسه در راستای توافق نامه منعقد شده برگزار گردید و جهت تعادل بخشی دشت‌های محدوده توافق نامه تصمیمات کلیدی گرفته و برنامه زمانی جهت انجام آن تهیه گردید. در زیر تصاویری از جلسات برگزار شده با کشاورزان شهر مشهد آمده است.
زمان و موقعیت جغرافیایی
انعقاد توافق نامه‌های مشارکتی در آب منطقه ای خراسان رضوی از سال 1396 شروع شده و تاکنون ادامه دارد در ابتدا توافق نامه با تشکل‌های کشاورزی شهرهای مشهد، تایباد و چناران منعقد گردیده است و انعقاد توافق نامه با تشکل های شهرهای سرخس، بردسکن، مه ولات و فریمان در حال پیگیری است. مدت توافق نامه های منعقد شده دو سال است که قابل تمدید است.
تبیین مسائل و چالش‌های پروژه
از مهمترین مسائل و چالش‌های پروژه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اعتماد تشکل‌های کشاورزی و کشاورزان به دستگاه‌های دولتی از جمله آب منطقه‌ای
- اضافه برداشت چاههای مجاز
- حفر و بهره برداری چاههای غیرمجاز
- تغییر مصرف غیرمجاز آب چاهها
- انتقال غیرمجاز آب چاهها به خارج از اراضی تحت شرب
- منابع آلاینده آب
- تجهیز چاه ها به کنتورهای حجمی هوشمند
- یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی، استفاده از روش های نوین آبیاری و استفاده از الگوی کشت مناسب منطقه سازگار با شرایط کم آبی
- کاهش تصدی‌گری دستگاه‌های دولتی و استفاده از طرفیت تشکلها در تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی و نیز رسیدگی به درخواستهای متقاضیان
فرآیندها و روش اجرا
پس از انعقاد توافق نامه چندین جلسه جهت اجرایی شدن مفاد توافق نامه برگزار شد. که مهمترین مصوبات و اقدامات در راستای جلسات برگزار شده به شرح زیر است:
- معرفی تشکل به کلیه مراکز اجرایی تحت امر و مراجع قضائی و دستگاه های اجرایی استان
- دعوت از نمایندگان کشاورزان جهت شرکت در جلسات شورای حفاظت شهرستان مشهد
- آموزش نماینده تشکل جهت ثبت درخواستهای بهره برداران
- واگذاری خدمات مربوطه به دریافت و تکمیل مدارک پرونده و بررسی اولیه درخواستهای بهره‌برداران از منابع آب زیرزمینی در منطقه و پیگیری آن به تشکل
- دعوت از نماینده تشکل جهت شرکت در جلسات کمیسیون رسیدگی به صدور پروانه‌ها (بدون حق امضا)
- ارائه هفتگی کلیه پروانه‌های حفر، کف شکنی و تغییر محل صادر شده در محدوده توافق نامه به تشکل جهت کنترل حفاری‌های منطقه
- ارائه کلیه آمار و اطلاعات چاهها، پیزومترها و منابع انتخابی موجود در محدوده توافق نامه به کشاورزان
- اندازه‌گیری سطح آب پیزومترها با حضور اعضای شرکت تعاونی کشاورزان مشهد در حین برداشت ماهیانه
- تشکیل جلسات هفتگی علاوه بر جلسات موضوع توافق نامه (سه شنبه هر هفته) در امور آب مشهد و رسیدگی به درخواست‌ها، مشکلات و اعتراضات کشاورزان محدوده توافق نامه
- مقرر گردید هر گونه تعامل با ذینفعان آب زیرزمینی در محدوده دشت های موضوع توافق نامه در قالب توافق نامه منعقده باشد
- شناسایی 328 حلقه چاه کشاورزی دارای اضافه برداشت در محدوده سیاسی شهر مشهد
- تدقیق ساعت کارکرد چاه های فوق الذکر با استعلام از شرکت برق مشهد
- راستی آزمایی دبی چاههای فوق الذکر از طریق بازید صحرایی جهت اندازه‌گیری دبی
- ارسال اطلاعیه اضافه برداشت برای مالکین چاه های فوق الذکر با امضا نماینده تشکل و مدیر امور آب مشهد
- مراجعه مالکین چاه های دارای اضافه برداشت به تشکل کشاورزی و معرفی آنها توسط تشکل به امور آب مشهد
- دریافت 50 درصد مبلغ خسارت از مالکین چاه ها به صورت علی الحساب براساس معرفی نامه تشکل و سپردن تعهد مبنی بر نصب کنتور حجمی هوشمند و عدم تکرار اضافه برداشت (در صورت تکرار اضافه برداشت در سال بعد مابقی مبلغ خسارت نیز اخذ خواهد گردید)
- معادل خسارت دریافتی پروژه هایی جهت تعادل بخشی دشت های محدوده سیاسی شهرستان مشهد در کارگروه مشترک و با توافق طرفین تعیین و اجرایی گردد پروژه‌هایی نظیر خرید چاه های کم بازده، تقویت گروه های گشت و نصب کنتور هوشمند
- انعقاد تفاهم نامه مابین تشکل کشاورزان مشهد و شرکت های کنتورساز مورد تایید وزارت نیرو جهت نصب کنتور حجمی هوشمند بر روی 800 حلقه چاه کشاورزی فاقد کنتور در محدوده عملکرد توافق نامه
- ارائه طرح تعیین تکلیف چاه های غیرمجاز توسط تشکل و بررسی آن در چندین جلسه فنی و حقوقی و مالی
- جهت جلوگیری از حفر و بهره برداری از چاه های غیرمجاز در باغ ویلاها موضوع در جلسات توافق نامه و شورای حفاظت از منابع آب مشهد مطرح گردید و مصوب شد تا شرکت برق مشهد قبل از واگذاری انشعاب برق 3 فاز موضوع را از امور آب مشهد استعلام نماید.
اقدامات فوق در چارچوب توافق نامه مشارکتی با شرکت تعاونی کشاورزان شهر مشهد انجام گرفته است. علاوه بر شهر مشهد توافق نامه هایی در شهرهای تایباد و چناران نیز منعقد گردیده است و در دست اقدام است. در سایر شهرهای استان نیز مانند سرخس، بردسکن، فریمان و مه ولات در حال پیگیری است.
معرفی تشکل به کلیه مراکز اجرایی تحت امر و مراجع قضائی و دستگاه های اجرایی استان
نمونه ای از اخطاریه های اضافه برداشت مشترک
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
توافق نامه مشارکتی بین شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی و شرکت تعاونی کشاورزی کشاورزان مشهد برای تصمیم‌گیری و تصمیم سازی در تعادل بخشی و پایداری منابع آب زیرزمینی دشت های محدوده سیاسی شهر مشهد منعقد گردید. از جمله مهمترین اقدامات انجام گرفته در راستای توافق نامه مذکور برنامه‌ریزی جهت جلوگیری از اضافه برداشت سالانه 43 میلیون مترمکعب آب در دشت های محدوده مورد توافق است. با این میزان کاهش اضافه برداشت، کسری مخزن دشت مشهد تا حدود 40 درصد جبران شده و مابقی کسری مخزن نیز با جلوگیری از اضافه برداشت‌ها در چارچوب توافق نامه منعقد شده با تشکل چناران و تعیین تکلیف چاه های غیرمجاز با همکاری دو تشکل جبران خواهد شد.
براساس تجربه توافق نامه مشهد، جلسه همیاران آب در محل استانداری خراسان رضوی با حضور استاندار محترم خراسان رضوی، نمایندگان این شرکت، اساتید گروه مهندسی آب دانشگاه فردوسی، نمایندگان تشکل‌های کشاورزی استان و نمایدگان جهاد کشاورزی استان برگزار شد که توافق گردید طی سال 98 از اضافه برداشت 600 میلیون مترمکعب آب توسط چاه های کشاورزی استان که معادل 70 درصد کسری مخزن دشت های استان می باشد جلوگیری بعمل آید.
از دیگر دستاوردهای توافق نامه برطرف نمودن عدم اعتماد کشاورزان و تشکل های کشاورزی به دستگاه های دولتی از جمله آب منطقه ای است که در طول جلسات برگزار شده و ارائه آمار و اطلاعات واقعی، همچنین اندازه‌گیری‌های صحرایی مواردی همچون سطح آب پیزومترها در سطح دشت‌ها و مشاهده روند افت سطح آب در پیزومترها و سایر اندازه‌گیری‌ها با حضور نمایندگان تشکل این اعتماد حاصل شد و نظرات نمایندگان تشکل کشاورزان در بسیاری از موارد همسو با کارشناسان آب منطقه‌ای و در مقابل نظرات کارشناسان جهاد کشاورزی قرار گرفت.
دفاع کشاورزان از اقدامات شرکت آب منطقه ای در مقابل برخی نظرات کارشناسان سازمان جهادکشاورزی یکی دیگر از اقدامات موثر این تفاهم نامه می باشد.
گروه: کشاورزی و آبخیزداری کلمات کلیدی: