مطالعه و اجرای طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در سطح استان آذربایجان غربی

در حال حاضر به طور متوسط بالغ بر ۵۵ درصد آب مورد نیاز ایران در بخش ­های شرب، کشاورزی و صنعت از منابع آب‏های زیرزمینی تامین می شود. این در حالیست که در بخش هایی از کشور وابستگی به این منابع تا ۹۰ درصد نیز افزایش می یابد. در دهه­‏های اخیر به دلیل عدم توجه کافی به حفاظت و بهره برداری اصولی از این منابع، تعادل و پایداری آب­ های زیرزمینی به هم خورده است تا آن جا که این منابع در معرض خطر نابودی کامل قرار گرفته­ اند. برداشت بیش از حد موجب شده است تا سطح آب زیرزمینی در بسیاری از آبخوان‏‏های کشور، سالانه و به طور مستمر افت نماید و متعاقباً باعث کاهش آبدهی و خشک شدن چشمه­ ها، قنوات، چاه­ ها و همچنین دبی پایه رودخانه‏ها و تالاب­ها گردیده است. از دیگر تبعات افت کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی می توان به حرکت آب­ های شور به سمت آب­‏های شیرین در آبخوان‏های ساحلی دریاها و دریاچه‏ها، فرونشست زمین و آسیب دیدن تاسیسات زیربنایی مستقر در دشت‏ های کشور، افزایش مصرف انرژی به دلیل افزایش عمق سطح ایستابی، از بین رفتن کشاورزی و مهاجرت مردم از روستاها و حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ، به خطر افتادن امنیت غذایی و سیاسی کشور، همه و همه معضلاتی است که بدنبال برداشت از آب­‏های زیرزمینی بیش از توان و ظرفیت آبخوان‏ها گریبان گیر بسیاری از نقاط کشور شده است. فلذا بر اساس مصوبات پانزدهمین جلسه شورای عالی آب کشور در شهریور ماه ۹۳، مقرر گردیـد تا طـرحـی جامع برای تغییر زیربنایی روند فعلی و حرکت به سوی تعادل بخشـی بین منابع و مصـارف آب­ هــای زیر زمینی تدوین گردد. خروجی این مصوبه، طرح جامع “احیاء و تعادل بخشی آب­ های زیرزمینی” است که در پی آن مقرر است تا ابتدا، در طول برنامه ششم توسعه کل اضافه برداشت­ ها از این منابع حیاتی (کسری مخزن سالانه) را متوقف ساخته و سپس ظرف مدت ۲۰ سال، میزان کسری مخزن تجمعی آبخوان‏ها را جبران و به سطح تراز اولیه و متعادل برساند.

مقدمه:

مطابق بند 1 مصوبات پانزدهمین جلسه شورای عالی آب کشور، طرح تعادل بخشی آب‏های زیرزمینی مشتمل بر 15 پروژه است که 3 پروژه آن توسط وزارت جهاد کشاورزی، 1 پروژه توسط سازمان زمین شناسی کشور و تعداد 11 پروژه توسط وزارت نیرو اجرایی خواهد شد. از جمله پروژه های اصلی در دست اجرا توسط وزارت نیرو که تاثیر بالایی در پیشگیری از توسعه برداشت های غیرمجاز، برخورد با تخلفات و صرفه‏جویی در مصارف آب زیرزمینی و بروز نمودن بانک اطلاعات منابع آب دارند، می توان به پروژه های زیر اشاره نمود که در ادامه شرح اقدامات آنها ارائه شده است:

• استقرار و تقویت اکیپ‏های گشت و بازرسی از منابع آب
• کنترل، نظارت و مسلوب المنفعه نمودن چاه‏های غیرمجاز مضر به مصالح عمومی
• تهیه و نصب کنتورهای حجمی و هوشمند و ایجاد سامانه پایش و کنترل برداشت از چاهها
• تهیه بیلان و بانک اطلاعات منابع آب در محدوده های مطالعاتی به صورت برخط
• ساماندهی شرکت های حفار مجاز و نصب دستگاه GPS بر روی دستگاه های حفاری
• اصلاح پروانه بهره برداری از چاه‏های مجاز کشاورزی براساس سندملی آب و اعمال ضریب تعدیل در جهت رسیدن به آب قابل برنامه ریزی زیرزمینی دشت مربوطه

 

موقعیت جغرافیایی اجرای طرح:

استان آذربایجان غربی در شمال غرب کشور واقع گردیده است که در سه حوضه آبریز درجه دو کشور شامل ارس، دریاچه ارومیه و زاب مشترک می باشد. تعداد محدوده های مطالعاتی که شرکت آب منطقه‏ای استان متولی کنترل منابع و مصارف آنها می باشد، 23 محدوده است که از منظر امکان توسعه برداشت از منابع زیرزمینی، تعداد 7 محدوده مطالعاتی آزاد، 14 محدوده مطالعاتی ممنوعه و 2 محدوده مطالعاتی ممنوعه بحرانی می‏باشند. طرح تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی بعنوان یک طرح ملی در کلیه محدوده های مطالعاتی استان با لحاظ پارامترهایی نظیر وضعیت آزاد و ممنوعه بودن دشت، تعداد و پراکندگی منابع، وسعت و شدت آسیب پذیری آبخوان منطقه و ... از ابتدای سال 94 تاکنون اجرایی می گردد.

 

تعداد محدوده های مطالعاتی استان *	محدوده‏های آزاد	محدوده های ممنوعه
		ممنوعه	ممنوعه بحرانی
23	7	14	2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

موقعیت محدوده های مطالعاتی و آخرین وضعیت بهره برداری از آبخوان های استان آذربایجان غربی

 

لازم به ذکر است بررسی آخرین نوسانات سطح آب زیرزمینی و تغییرات حجم مخازن در آبخوان‏های آبرفتی استان در دوره دراز مدت (20 ساله) منتهی به سال آبی 97-96 نشان می‏دهد میانگین نوسانات سطح آب زیرزمینی آبخوان‏ها 0.17- متر و افت تجمعی آنها در حدود 5- متر می باشد. ضمن اینکه میانگین تغییرات حجم مخازن آبخوان‏ها 32.75- میلیون مترمکعب در سال و کسری مخزن دراز مدت آنها 973.5- میلیون مترمکعب می باشد. نگاهی به روند تغییرات سطح آب زیرزمینی دشت‏های استان از سال 94 تاکنون، نشان می‏دهد روند افزایشی کسری مخزن سالانه آبخوان‏ها متوقف گردیده و در سال آبی منتهی به 97-96 (آخرین اطلاعات موجود) شاهد روند افزایشی سطح آب زیرزمینی در برخی از دشت های ممنوعه استان هستیم.

دشت‏های ممنوعه‏ای که با افزایش سطح آب زیرزمینی مواجه گردیده‏اند شامل خوی، ایواغلی، پیرانشهر، کهریز، رشکان، نقده، میاندوآب و بوکان می باشند. ضمن اینکه روند تغییرات سطح آب زیرزمینی در سایر دشت‏های ممنوعه استان روند کاهشی دارند.

عملکرد پروژه‏های طرح تعادل بخشی:

1- استقرار و تقویت اکیپ‏های گشت و بازرسی از منابع آب:

شرکت آب منطقه‏ای استان براساس برنامه عملیاتی ابلاغی، نسبت به بکارگیری 41 اکیپ گشت و بازرسی از منابع آب از طریق مشاوران ذیصلاح در سطح شهرستان‏های استان با اهداف بشرح ذیل، اقدام نموده است:

حضور مستمر و نظارت شرکت آب منطقه ای در منطقه در راستای شناسایی و جلوگیری از توسعه تخلفات

به روز نمودن آمار و اطلاعات منابع آب سطحی و زیرزمینی

شناسائی حفاری های غیر مجاز و توقیف دستگاه‏های حفاری غیرمجاز

کنترل بهره برداری و نظارت بر انسداد چاه های غیر مجاز و جلوگیری از اضافه برداشت

شناسایی کانون ها و منابع آلوده کننده (اعم از منابع آلاینده نقطه‌ای و غیرنقطه‌ای شامل: صنایع، فاضلاب‌های کشاورزی، فاضلاب‌های خانگی شهری و روستایی) و تجاوزهای انجام گرفته به حریم کیفی منابع آب

سال	نظارت و مستندسازی پر و مسلوب المنفعه نمودن چاههای غیرمجاز		توقیف دستگاههای حفاری		جلوگیری از اضافه برداشت چاههای غیرمجاز
	استان	حوضه آبریز دریاچه ارومیه	استان	حوضه آبریز دریاچه ارومیه	استان	حوضه آبریز دریاچه ارومیه
94	588	441	117	91	217	162
95	1540	1251	61	44	66	45
96	1594	1402	45	39	50	21
97	954	862	47	42	154	124
جمع	4676	3956	270	216	487	352

شناسائی متجاوزین به حدود بستر و حریم رودخانه ها, مسیلها و انهار و سواحل از قبیل ساخت و ساز غیرمجاز و همچنین شناسائی برداشت های غیراصولی و غیرمجاز از مصالح رودخانه ها.

شناسائی متجاوزین به حدود بستر و حریم رودخانه ها, مسیلها و انهار و سواحل از قبیل ساخت و ساز غیرمجاز و همچنین شناسائی برداشت های غیراصولی و غیرمجاز از مصالح رودخانه ها.

از اهم اقدامات گروههای گشت و بازرسی از سال 1394 تا پایان سال 1397

علاوه بر موارد فوق الذکر تجهیز کلیه اکیپ‏های گشت و بازرسی از منابع آب استان به تبلت و آماربرداری از کلیه منابع مجاز و غیرمجاز از طریق نرم افزار و انتقال اطلاعات به صورت آنلاین و حذف فرم‏های کاغذی و جلوگیری از گم شدن برگه‏های آمار و از بین رفتن آنها، حضور در زون عملیاتی مشخص شده با رویت موقعیت منابع مجاز و غیرمجاز و اطلاعات دفتری این منابع، تسریع در شناسایی و برخورد با تخلفات از مزایای اکیپ‏های گشت و بازرسی از منابع آب استان در مقایسه با اقدامات کشوری این پروژه می‏توان نام برد.

 

2- کنترل، نظارت و مسلوب المنفعه نمودن چاه­ های غیرمجاز مضر به مصالح عمومی

همانگونه که در نمودار زیر ارائه شده است، روند انسداد چاه‏های غیرمجاز در استان آذربایجان غربی در سال 94 و سال‏های بعد در مقایسه با سال‏های قبل روند افزایشی قابل ملاحظه‏ای داشته است. لازم به ذکر است کاهش اعتبارات مصوب طرح تعادل بخشی در سال 97 (کاهش 40 درصدی)، عدم تخصیص کامل اعتبارات مصوب و تخصیص به صورت اسناد خزانه اسلامی با سررسید دو و سه ساله در کنار چالش‏ها و مشکلات اجرایی این پروژه، باعث کاهش عملکرد آن در سال 97 بوده است. در ادامه جدول عملکرد انسداد چاه‏های غیرمجاز بتفکیک شهرستان‏های استان و حجم آب صرفه جویی شده ناشی از آن آورده شده است

 

نمودار روند تعداد انسداد چاه های غیرمجاز استان آذربایجان غربی

جدول عملکرد انسداد چاه‏های غیرمجاز استان آذربایجان غربی در طی سالهای 94 الی اردیبهشت 98

 

3- تهیه و نصب کنتورهای حجمی و هوشمند و ایجاد سامانه پایش و کنترل برداشت از چاهها:

شرکت آب منطقه ای استان آذربایجان غربی در طی سال‏های 94 و 95 و از محل اعتبارات تخصیص یافته ستاد احیاء دریاچه ارومیه در محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه و شهرستان ارومیه، تعداد 3714 دستگاه کنتور هوشمند آب و برق خریداری و بر روی چاه‏های برقدار این شهرستان نصب نموده است. ضمن اینکه در همین راستا به 101 چاه دیزلی شهرستان ارومیه در روستاهای بالو، مراجول، چونقرالوی یکان، تیزخراب ترکمان، قرابقلو، گزنق، تازه کند قشلاق و اوزرلو برقرسانی صورت گرفته است. در طی سال های 96 و 97 نیز از محل اعتبارات طرح نسبت به عقد قرارداد با پیمانکار واحد شرایط جهت تعمیر، نگهداری و کالیبراسیون این کنتورها اقدام و از کنتورهای یادشده بهره برداری می نماید.

در طی سال های 96 و 97 در استان تعداد 210 دستگاه کنتور حجمی هوشمند خریداری و بر روی چاه های کشاورزی نصب گردیده است. کنتورهای حجمی هوشمند در مقایسه با کنتورهای هوشمند آب و برق به دلیل اندازه گیری مستقیم حجم آب خروجی از چاه، بجای اندازه گیری برق مصرفی و برآورد حجم آب در کنتورهای هوشمند آب و برق، از دقت بسیار بالاتری برخوردار می‏باشند.

 

 

تصاویری از کنتورهای حجمی هوشمند (راست) و هوشمند آب و برق (چپ)

 

4- اصلاح و تعدیل پروانه‌های بهره برداری چاه های مجاز 

بر اساس مصوبات پانزدهمین جلسه شورای عالی آب کشور و فرآیند تعیین شده توسط وزارت نیرو، اصلاح پروانه بهره برداری از چاه‏های کشاورزی براساس سندملی آب و متعاقباً اعمال ضریب تعدیل براساس آب قابل برنامه ریزی زیرزمینی آبخوان مربوطه در قالب برنامه عملیاتی مصوب احیاء و تعادل بخشی دشت‏ها در سطح استان آذربایجان غربی توسط شرکت آب منطقه ای استان و با اخذ مصوبه از شورای حفاظت از منابع آب و کارگروه استانی سازگاری با کم آبی، عملیاتی می‏گردد. بدین ترتیب سقف تعهدات و مجوز برداشت از طریق چاه‏های مجاز کشاورزی کاهش یافته و با نصب و بهره برداری از کنتورهای حجمی هوشمند بر روی این چاه‏های میزان حجم برداشت شده کنترل گردیده و از اضافه برداشت چاه های جلوگیری بعمل خواهد آمد.

در این راستا تاکنون در استان آذربایجان غربی برای 15731پروانه بهره برداری چاه کشاورزی از تعداد 34072 پروانه موجود کشاورزی (معادل 46% منابع) پروانه بهینه مصرف آب کشاورزی صادر شده است. ضمن اینکه با ابلاغ آب قابل برنامه‏ریزی زیرزمینی برای 12 محدوده مطالعاتی از 23 محدوده مطالعاتی استان توسط وزارت نیرو و اخذ مصوبات لازم از شورای حفاظت از منابع آب استان، اعمال ضریب تعدیل بر روی پروانه اصلاحی چاه‏های کشاورزی از ابتدای سال 98 آغاز گردیده است. بطوری که در دو ماه ابتدای سال جاری برای بیش از 100 پرونده چاه کشاورزی، رای کمیسیون صدور پروانه ها برای تعدیل پروانه اصلاحی، اخذ و فرآیند آن از طریق سامانه ساماب در دست انجام می‏باشد.

 

5-  ساماندهی شرکت های حفاری مجاز و نصب دستگاه GPS بر روی دستگاه های حفاری

با پیگیری‏های صورت گرفته شرکت آب منطقه‏ای استان، در حال حاضر کلیه دستگاه های حفاری مجاز که در محدوده سیاسی استان فعالیت می‏نمایند، مجهز به دستگاه GPS بوده و مرتباً از طریق سامانه مربوطه مورد رصد قرار می‏گیرند. ضمن اینکه این شرکت در سال 97 و از محل اعتبارات طرح تعادل بخشی نسبت به خرید پلمپ‏های سریال‏دار اقدام نموده و ادوات مربوط به دستگاه‏های حفاری شامل دکل حفاری، تایر و دستگاه GPS را در مراحل مختلف، پلمپ نموده و از هر گونه احتمال فعالیت دستگاه های حفاری دارای صلاحیت حفاری جلوگیری بعمل می‏آورد.

 

6- تهیه بیلان و بانک اطلاعات منابع آب در محدوده های مطالعاتی به صورت برخط

آماربرداری سراسری از منابع آب و تهیه بیلان بهنگام اطلس منابع آب برای محدوده‏های مطالعاتی استان، به عنوان یک پروژه مهم کشوری که از محل اعتبارات طرح تعادل بخشی تامین اعتبار گردیده است همزمان با کل کشور در سطح استان آذربایجان غربی نیز اجرایی می گردد. با عنایت به اهمیت نتیجه مطالعات مذکور در برنامه ریزی آتی منابع و مصارف محدوده های مطالعاتی، در کنار پروژه‏های اجرایی طرح تعادل بخشی که تاثیر مستقیم در کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی دارند، این پروژه جزو اولویت‏های اجرایی طرح تعادل بخشی است که توسط دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت راهبری و عملیاتی می گردد.

این پروژه مشتمل بر 4 عنوان قرارداد، شامل آماربرداری از چاه ها، آماربرداری از چشمه و قنوات، آماربرداری از منابع آب سطحی و قرارداد دستگاه نظارت می باشد که تاکنون آماربرداری از منابع آب سطحی و نیز چشمه و قنوات به اتمام رسیده و آماربرداری از چاه های نیز در دست انجام می باشد.

 

7- سایر پروژه ها:

علاوه بر پروژه هایی که به اختصار، گزارش عملکرد آنها ارائه گردید پروژه ها و اقدامات دیگیری نیز توسط شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی در راستای طرح تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی صورت می پذیرد که به اختصار عناوین آن در زیر آورده شده است:

پروژه اطلاع رسانی و فرهنگ سازی و اجرای طرح دانش آموزی دانآب

انجام مطالعات پایش کیفی منابع آب

انجام مطالعات امکانسنجی اجرای طرح های تغذیه مصنوعی و تکمیل طرح تغذیه مصنوعی دشت خوی

انجام مطالعات مربوط به مشارکت های مردمی و ایجاد تشکل های آببران

و ...

بیان چالش‏ها و مشکلات:

الف) یکی از مهمترین دلایل توسعه برداشت‏های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی، خرد شدن مستمر اراضی کشاورزی و تغییر کاربری آنهاست. عدم اجرای صحیح قانون جلوگیری از خرد شدن اراضی و ایجاد قطعات با توجیه اقتصادی در استان های توسط جهادکشاورزی، توسعه برداشت های غیرمجاز از طریق چاه ها را افزایش می دهد.

ب) کمبود نیوری انسانی متخصص در واحدهای تابعه و ستاد شرکت آب منطقه ای استان و وجود پست‏های بلاتصدی، عموماً بدلیل تراز منفی درآمدی این شرکت، از دلایل اصلی عدم امکان کنترل و مدیریت صحیح و به موقع بر منابع آبی استان است. اجرایی نمودن طرح تعادل بخشی از محل اعتبارات طرحهای تملک دارایی های سرمایه ای بخشی از این کمبودها را جبران نموده و نیروی صحرایی لازم جهت حضور در دشت ها و تامین تجهیزات وماشین آلات برای اعمال قانون فراهم گردیده است. ولی کاهش اعتبارات طرح، عدم تخصیص کامل و به موقع اعتبارات و نیز تخصیص به صورت اسناد خزانه اسلامی با سررسید دو و سه ساله خود از چالشهای اجرایی این طرح در استان و کشور می باشد.

ج) رایگان بودن آب کشاورزی از طریق برداشت از طریق چاه ها را می‏توان مهمترین دلیل عدم رغبت و انگیزه بهره برداران به افزایش راندمان انتقال و مصرف آب و توسعه برداشت‏های غیرقانونی از این منابع دانست. این خود کاهش درآمد شرکت آب منطقه‏ای و عدم امکان بکارگیری نیروی انسانی متخصص خود در راستای مدیریت منابع و مصارف را به دنبال دارد.

 

جمع بندی:

اجرای طرح تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در سطح استان آذربایجان غربی، نتایج ارزشمندی چون توقف روند افزایشی کسری مخزن آبخوان ها و افزایش سطح آب زیرزمینی را به دنبال داشته است ولی عدم وجود منابع مالی و پشتوانه قوی، تداوم اجرای آن با چالش‏های جدی مواجه می باشد. این در حالی است که سودجویان آگاهانه منتظر توقف اجرای آن هستند تا با آزادی کامل به دنبال منافع شخصی دست به تاراج منابع استراتژیک زیرزمینی بزنند.