تحویل حجمی آب

تحویل حجمی آب

مقدمه:

ایران در حال حاضر یکی از خشک‌ترین سال‌ها را نسبت به ادوار گذشته تجربه می کند که موضوع «سازگاری با کم آبی» می تواند با مدیریت صحیح کشور را هر چند با یک دهه تاخیر از وضع سخت دور کند. لذا می­توان با در نظر گرفتن محورهایی منجمله "بررسی مبانی نظری و فنی در سازگاری با کم آبی"، "شناسایی بسترهای اجتماعی برای تغییر الگوی مصرف، سبک زندگی و سازگاری با کم آبی"، "استفاده از تجربیات موفق ملی و بین‌المللی در سازگاری با کم آبی" و "به کارگیری درس‌های آموخته از ساختارهای قبلی در مدیریت خشکسالی" و ... در توجه جدی­تر به مسئله آب و گفتگو در مورد آن پرداخت. مع الوصف با توجه به تشدید بحران خشکسالی در سال‏های اخیر و لزوم اتخاذ تدابیر لازم در این زمینه، شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی همواره با عزم جدی در راستای تحقق اهداف ابلاغی وزارت محترم نیرو و ستاد احیاء دریاچه ارومیه و اجرایی نمودن برنامه‏های عملیاتی تلاش نموده است. در این گزارش به طور خلاصه به بررسی اقدامات انجام شده پیرامون سازگاری با کم آبی با اولویت تحویل حجمی آب؛ به شرح ذیل پرداخته شده است.

 

کلیات:

در امر بهره برداری از هریک از شبکه های آبیاری و زهکشی مدرن، سنتی و نیمه مدرن، مشکلات و موانع متفاوتی در تحویل آب بروز میکند که ارائه راهکار برای هر یک مستلزم شناخت مسائل مربوط به آن هاست. در هر منطقه میزان اهمیت این عوامل متفاوت است. اهداف مرتبط با مسائل فروش آب و مسائل اجتماعی از دیدگاه بهره برداران مورد اهمیت می باشد و از دیدگاه مدیران شبکه های آبیاری، کلیه ضرورتهای اندازه گیری منجمله تحویل حجمی آب، فروش آب، مسائل اجتماعی، اصلاح برنامه آبیاری، امکان برنامه ریزی استفاده بهینه از آب و امکان برنامه ریزی کلان حوضه ای  مورد توجه و اهمیت است. [1] محدودیت منابع آب کشور از یک سو و نیاز روزافزون به تولیدات کشاورزی از سوی دیگر توجه به مصرف بهینه آب کشاورزی را ضروری نموده است. تلفات بالای آب در آبیاری به خصوص در مصارف آب سطحی تأکیدی بر این مطلب است. تحویل حجمی آب اولین گام برای کنترل مصارف کشاورزی و سعی در کاهش تلفات در این گونه مصارف است. در کشور ما هر چند اکثر شبکه ها مجهز به تنظیم کننده های سطح آب و دریچه هایی با توان تحویل حجمی آب به مصرف کننده هستند، اما در بیشتر شبکه های آبیاری کشور تحویل آب به مصرف کننده و دریافت آب بها متناسب با وسعت سطوح زیر کشت انواع محصولات، انجام می شود. به عبارت ساده تر تحویل آب هکتاری است. [2] شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی سعی دارد با بهره گیری از مبانی نظری علم توزیع آب و شناخت روشها و تجهیزات مورد استفاده برای این فرآیند، همچنین براساس بررسی شبکه های آبیاری منجمله شبکه مهاباد از دیدگاه قابلیتهای سخت افزاری و نرم افزاری توزیع آب، راهکارهای مناسب جهت فراهم نمودن شرایط لازم برای کاهش تلفات آبیاری و استفاده بهینه آب کشاورزی از طریق تحویل حجمی آب می باشد.

ضرورت تحویل حجمی آب:

اندازه گیری دقیق و ثبت مقادیر آب در آبگیرها جزء لاینفک شبکه های مدرن آبیاری است و بدون آن دستیابی به راندمان قابل قبول امکانپذیر نمی باشد. نظر به اهمیت تحویل حجمی آب، ضرورت های این موضوع به شرح ذیل ارائه شده است.

بر مبنای مفاد آئین نامه اجرایی بهینه سازی مصرف آب کشاورزی مصوب 11/6/75 هیات وزیران و تفاهم نامه وزرای کشاورزی و نیرو، می بایستی از سال زراعی 79-78 مشترکین عمده و کشت و صنعت­ها و از سال زراعی 80-79 کلیه مشترکین و مصرف کنندگان آب کشاورزی از طریق نماینده تشکلهای آب بران، اقدام به تحویل حجمی آب نمایند.

تحویل حجمی آب اولین گام برای کنترل مصارف کشاورزی و سعی در کاهش تلفات در این گونه مصارف است. در کشور ما هر چند اکثر شبکه ها مجهز به تنظیم کننده های سطح آب و دریچه هایی با توان تحویل حجمی آب به مصرف کننده هستند، اما در بیشتر شبکه های آبیاری کشور تحویل آب به مصرف کننده و دریافت آب بها متناسب با وسعت سطوح زیر کشت انواع محصولات، انجام می شود. به عبارت ساده تر تحویل آب هکتاری است.

در روش تحویل آب به صورت هکتاری چه در زمان نیاز محصول و چه هنگام عدم نیاز محصول آب در انهار مزارع تامین می شود و بخش عمده ای از آن به هدر می رود و آب بهای پرداختی ثابت است اما در روش جدید تحویل حجمی،کشاورز به میزان نیاز آبی محصول خود آب تحویل می گیرد و به همان میزان هم هزینه آب بها پرداخت می کند.

محدودیت منابع آب از طرفی و ابلاغ مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه و بخشنامه سازگاری با کم آبی در خصوص صرفه‌جویی و کاهش سالانه مصرف آب در سال های اخیر از طرف دیگر، اهمیت مدیریت صحیح منابع آب و تحویل حجمی آب را دو چندان می کند.

اهداف کلی  اندازه گیری و تحویل حجمی آب:

برای اینکه بتوان توزیع آب در یک شبکه آبیاری را در چارچوب نظام تحویل حجمی انجام داد، باید اصولی را در مدیریت توزیع آب، سامانه تولید اطلاعات، گزارشها و کاربرد آنها رعایت نمود. همچنین سامانه های تنظیم و تحویل و اندازه گیری آب باید از حداقل ویژگیهای لازم برخوردار باشند. [2]  اهداف کلی عملیات تحویل حجمی آب عبارتند از: ارتقاء بهره برداری و توزیع آب در شبکه با مدیریت بر عملیات انتقال و توزیع آب، مدیریت منابع آب و بهره وری مصرف صحیح آب، مشارکت تشکل های آب‏بران در مصارف بخش کشاورزی و تشریک مساعی و همکاری فی مابین وزارتین نیرو و جهاد کشاورزی

در جدول(1)، تعداد و وضعیت نقاط تحویل آب در پایاب سدهای در حال بهره برداری ارائه شده است.

جدول(1): تعداد و وضعیت نقاط تحویل آب در پایاب سدهای در حال بهره برداری

ردیف	نام سد	نام رودخانه	شبکه آبیاری و زهکشی	نوع شبکه	نقاط تحویل آب	توضیحات
1	سد مهاباد	مهابادچای	مهاباد	مدرن	52	نقاط تحویل به صورت تلفیقی در ابتدای شبکه فرعی یا براساس محدوده اراضی تحت پوشش تشکل ها تعیین‏ شده‏اند. شایان ذکر است که از مجموع 52 نقطه، تعداد 46 مورد سازه هیدرولیکی در ابتدای شبکه فرعی کانال ها و 6 مورد در محل ایستگاه های پمپاژ که مجهز به سیستم های فلومتری خواهند شد.
2	سد بوکان	زرینه رود	زرینه رود میاندوآب	مدرن و نیمه مدرن	158	نقاط تحویل در ابتدای شبکه فرعی آبیاری کانال تعیین شده است.
					8	نقاط تحویل در میان حوضه (6 مورد نهر و 2 مورد ایستگاه پمپاژ) تعیین شده است.
3	سد زولا	زولاچای	زولا سلماس	مدرن- نیمه‏مدرن	29	بر اساس اراضی تحت پوشش هیئت آببران تعیین شده است.
4	سد حسنلو	گدارچای	حسنلو	مدرن	5	نقاط تحویل براساس محدوده تشکل‏های آب‏بران تعیین شده‏اند.
5	سد شهرچای	شهرچای	شهرچای	مدرن- نیمه‏مدرن	24	نقاط تحویل در ابتدای بندهای انحرافی تعیین شده‏اند.
6	سد دیریک	دیریک	دریک	نیمه مدرن	7	به علت عدم اتمام شبکه فرعی، در پایاب سد و انتهای شبکه اصلی لوله تعیین شده است.
مجموع					283	-

فرآیند و روش اجرا:

اندازه گیری جریان از جهات مختلف مانند استفاده بهینه از منابع آب محدود، اعمال مدیریت تقاضا، افزایش بهره وری، ارزیابی شبکه آبیاری و زهکشی و تحویل حجمی آب مورد اهمیت است که در هر منطقه میزان اهمیت این عوامل متفاوت است. عمدتاً، اهداف مرتبط با مسائل فروش آب و مسائل اجتماعی، از دیدگاه بهره برداران مورد اهمیت است و از دیدگاه مدیران شبکه های آبیاری، کلیه ضرورتهای اندازه گیری مورد توجه و اهمیت قرار میگیرد. [1]

در جدول(2)،اهداف و ضرورتهای اندازه گیری در انواع شبکه های در حال بهره برداری، در دست طراحی و بازسازی و در شکل (1) اصولی که در نظام تحویل حجمی آب در شبکه های آبیاری باید مبنای کار قرار گیرد ارائه شده است.

 

جدول(2): اهداف و ضرورتهای اندازه گیری در انواع شبکه های در حال بهره برداری، در دست طراحی و بازسازی

شکل(1): فرآیند و روش اجرا نظام تحویل حجمی آب

معرفی اجمالی منطقه پایلوت:

شبکه آبیاری زهکشی مهاباد یکی از پروژه­های آبی مهم استان آذربایجان غربی میباشد که در شهرستان مهاباد قرار گرفته است، مطالعات اولیه پروژه در سال 1341 توسط بنگاه مستقل آبیاری شروع و با ادامه مطالعات توسط شرکت الکترو پروجکت، مراحل طراحی و اجرایی پروژه تا سال 1357 به پایان رسیده و بهره­برداری از پروژه آغاز گردید. [3] شبکه آبیاری و زهکشی بین 45 درجه و 25 دقیقه تا 45 درجه و 50 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 20 دقیقه تا 37 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. این شبکه از جنوب به شهر مهاباد و از غرب و شرق به ارتفاعات منطقه و از شمال به دریاچه اورمیه محدود می‌شود. شکل (2)، نقشه محدوده کلی، کانال های آبیاری و تاسیسات وابسته به شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد را نشان می‌دهد.

 

 

 

شکل(2): نقشه محدوده کلی، کانال های آبیاری و تاسیسات وابسته و نقاط تحویل آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد

در جداول (3) و (4) به ترتیب خلاصه مشخصات سد در حال بهره برداری مهاباد، اطلاعات شناسنامه ای شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد و میزان آب مصرفی کشاورزی طی چند سال اخیر در محل سد مهاباد (میلیون متر مکعب) ارائه شده است. همچنین در شکل (3)، نمودار میزان آب مصرفی کشاورزی طی چند سال اخیر (میلیون متر مکعب) شبکه مذکور نشان داده شده است.

جدول(3): اطلاعات شناسنامه ای شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد

نام شبکه آبیاری و زهکشی	مساحت جغرافیایی شبکه (هکتار)	مساحت اراضی خالص(هکتار)	مساحت اراضی در حال بهره برداری (هکتار)				منبع تامین آب
			مدرن	نیمه مدرن	جمع	سد مخزنی مهاباد
مهاباد	19963	18200	12268	-	12268
نام شبکه آبیاری و زهکشی	طول کانال های اصلی(کیلومتر)		طول کانال های فرعی(کیلومتر)		طول زهکش اصلی(کیلومتر)	طول زهکش فرعی(کیلومتر)		طول خطوط لوله (کیلومتر)
	بتونی	خاکی	بتونی	خاکی
مهاباد	74/109	-	19/181	18/392	73/66	52/530		36/2

 

جدول(4): میزان آب مصرفی کشاورزی طی چند سال اخیر (میلیون متر مکعب)

سد مخزنی	92-91	93-92	94-93	95-94	96-95	97-96	98-97
مهاباد	9/139	2/106	4/103	95	99	95	94

 

شکل(3): نمودار میزان آب مصرفی کشاورزی طی چند سال اخیر (میلیون متر مکعب)

اهم اقدامات انجام یافته در تحویل حجمی شبکه مهاباد

تهیه و تکمیل کارت های آبیاری در هر نوبت آبیاری جهت مدیریت تحویل حجمی آب

شناسایی و بررسی نقاط تکمیل و تجهیز جهت نصب دستگاه های اندازه گیری آنلاین الکترونیکی جریان آب

جلسه توجیهی تحویل حجمی آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد (منطقه پایلوت) با حضور نمایندگان شرکت آب منطقه ای، جهاد کشاورزی، تشکل آببران و نمایندگان کشاورزان

عملیات اندازه گیری دبی آب با دستگاه پرتابل با حضور نمایندگان جهاد کشاورزی در راستای تحویل حجمی آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد (منطقه پایلوت)

واسنجی سازه های اندازه گیری هیدرولیکی جریان جهت تهیه نمودار های دبی-اشل به کمک دستگاه پرتابل Cross Corelation(CC)

نصب پایلوت دستگاه سطح سنج در شبکه مهاباد

چندین بازدید مشترک نمایندگان ستاد احیای دریاچه ارومیه، شرکت آب منطقه ای و جهاد کشاورزی در خصوص روند تحویل حجمی آب و احداث سازه های اندازه گیری  هیدرولیکی(منطقه پایلوت: شبکه آبیاری مهاباد)

بازدید مشترک نمایندگان کمیته ملی آبیاری و زهکشی، شرکت آب منطقه ای و جهاد کشاورزی در خصوص روند تحویل حجمی آب (منطقه پایلوت: شبکه آبیاری مهاباد)

حال در ادامه اقدامات انجام گرفته در این خصوص در 3 رئوس اصلی و به شرح ذیل می باشند:

• مدیریت توزیع آب متناسب با تحویل حجمی
• سیستمهای کنترل حجمی آب در شبکه قبل از مصوبات ستاد احیا

به دلیل اهمیت کمتر بر توزیع آب و اندازه گیری دقیق و حجمی آن در شبکه باعث گردیده بود اراضی ابتدای شبکه به دلیل نزدیکی به منبع آب از میزان آب بیشتری برخوردار بوده و به اراضی انتهایی شبکه و اراضی پمپاژ آب کمتری برسد و نهایتاً توزیع یکنواخت آب در سطح شبکه انجام نگردد.

عملیاتی نمودن تحویل حجمی آب با استفاده از سازه های موجود

در راستای عمل به سیاست های ستاد احیا و موضوع تحویل حجمی آب و اهمیت توزیع صحیح آب، بعد از انجام عملیات مرمت و بازسازی کانال ها تا حد امکان و احداث سازه های هیدرولیکی، عملیات تحویل حجمی آب در شرایط فعلی بر اساس سازه های موجود با عقد قرارداد تحویل آب و تکمیل کارت های آبیاری در نقاط تحویل که به امضای نماینده آببران و شرکت بهره برداری می رسد صورت پذیرفت. در شکل (5) نمونه قرارداد تحویل حجمی آب و کارت آبیاری تحویل حجمی آب ارائه شده است.

 

 

شکل(5): نمونه قرارداد تحویل حجمی آب و کارت آبیاری

تعیین نقاط تحویل آب:

در راستای سیاست های ستاد احیای دریاچه ارومیه و پیرو حدود و اختیارات وزارت نیرو در خصوص تحویل حجمی آب و بر اساس ماده 8 آیین‏نامه بهینه‏سازی مصرف آب کشاورزی، اقدام به شناسایی و تعیین نقاط تحویل آب در شبکه اقدام گردید. در جدول(5)، تعداد نقاط تحویل آب و در شکل (6)، جلسه با نمایندگان سازمان جهاد کشاورزی و تعیین و تکلیف نقاط تحویل آب و در شکل (7)، بازدید مشترک نمایندگان ستاد احیای دریاچه ارومیه، شرکت آب منطقه ای و جهاد کشاورزی و نمایندگان تشکل های آببران در خصوص روند تحویل حجمی آب (منطقه پایلوت: شبکه آبیاری مهاباد) ارائه شده است.

جدول(5): تعداد نقاط تحویل آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد

ناحیه	تعداد نقاط تحویل آب	سازه اندازه گیری اجرا شده	توضیحات
ساحل راست	27	24	از مجموع 52 نقطه، تعداد 46 مورد سازه هیدرولیکی در ابتدای شبکه فرعی کانال ها و 6 مورد در محل ایستگاه های پمپاژ که مجهز به سیستم های فلومتری خواهند شد می باشد.
ساحل چپ	25	22
مجموع	52	46

شکل(6): جلسه با نمایندگان سازمان جهاد کشاورزی و تعیین و تکلیف نقاط تحویل آب

 

شکل (7): بازدید مشترک نمایندگان ستاد احیای دریاچه ارومیه، شرکت آب منطقه ای و جهاد کشاورزی و نمایندگان تشکل های آببران در خصوص روند تحویل حجمی آب (منطقه پایلوت: شبکه آبیاری مهاباد)

 

ساماندهی نظام‏های بهره‏برداری به منظور تحویل حجمی آب به تشکل‏های آب‏بران:

یکی از عوامل مؤثر در کاهش مصارف کشاورزی، مدیریت بهینه آن در سطح مزارع می‏باشد که با تشکیل تشکل‏های آب‏بران در قالب ساختارهای پیش بینی شده در قانون (تعاونی، انجمن، شرکت سهامی و ...) و تحویل حجمی آب به نمایندگان کشاورزان براساس ماده 5 آیین‏نامه بهینه‏سازی مصارف کشاورزی این امر تحقق خواهد یافت[2]؛ لذا این شرکت به منظور ساماندهی تحویل آب کشاورزی و مدیریت صحیح منابع آب سطحی قابل استحصال؛ لیست نقاط تحویل در شبکه‏های آبیاری و زهکشی سطح استان را تعیین و طی نامه شماره 26507/2/1396 مورخ 21/10/1396 به مدیریت فنی و مهندسی آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی ارسال گردید که نهایتاً طی پیگیری ها و جلسات مشترک به تعداد 15 تشکل و در قالب تعاونی‏های آب‏بران تشکیل گردید. در شکل (8)، فلوچارت مربوط به فرآیند تحویل حجمی آب در یک دوره آبیاری نشا ن داده شده است.

شکل(8): فلوچارت مربوط به فرآیند تحویل حجمی آب در یک دوره آبیاری

شکل(9): جلسات مشترک با حضور نمایندگان شرکت آب منطقه ای، جهاد کشاورزی، تشکل آببران و نمایندگان کشاورزان در خصوص موضوع تحویل حجمی آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد (منطقه پایلوت)

 

منابع و مراجع:

وزارت نیرو.،1389، ضوابط انتخاب و بهره برداری از تجهیزات اندازه گیری آب در شبکه های آبیاری و زهکشی، ضابطه شماره460-الف.

سازمان برنامه و بودجه.،1386، راهنمای تحویل حجمی آب در شبکه های آبیاری و زهکشی، نشریه شماره 384.

شرکت مهندسی مشاور فرازآب.،1390، مطالعات علاج بخشی و بهسازی شبکه آبیاری زهکشی مهاباد.