آموزش‌های مهارتی برای بهره‌برداران در بهره‌برداری بهینه آب در کشاورزی

آموزش‌های مهارتی بهره برداران کشاورزی در حوزه بهره وری آب از سیاست های بخش و یکی از اهداف و ماموریت مهم موسسه آموزش و ترویج کشاورزی به شمار می رود. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های آبیاری در جهت افزایش بهره وری، بدون آموزش های عمومی و اختصاصی در راستای فرهنگ سازی در حوزه آب در کشاورزی، فی الواقع هدر رفت سرمایه و افزایش تلفات آب و کاهش راندمان را بدنبال دارد.  بر همین اساس در راستای ارتقای سطح دانش و بینش و مهارت بهره برداران و ذینفعان حوزه آب کشاورزی سه برنامه آموزشی مهارتی متنوع با گروه مخاطب بهره برداران کشاورزی شامل:

شیوه‌های نوین آبیاری

شیوه‌های افزایش بهره وری آب در کشاورزی

شیوه های بهره برداری از آبهای مرزی کشاورزی

با همکاری  معاونت آب و خاک برای یک بازه زمانی 5 ساله ( 1401- 1397) تدوین گردید که سال 1397 سال شروع اجرای برنامه ها بود. برنامه شماره 1 در استان های اردبیل، اصفهان، سیستان و بلوچستان، دامغان، زنجان، سمنان، زاهدان، فارس، کرمان، کرمانشاه، گلستان و لرستان، برنامه شماره 2 در استان های ایلام، خوزستان، صفی آباد، قزوین و کرمان برگزار شد، و برنامه شماره 3 در استان های اردبیل، ایلام، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، خراسان رضوی، خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان، کرمانشاه و گلستان بوده است. نتایج نشان داد که  مجموعا به میزان 29205 نفر روز در سال اول در سه زیر پروژه از آموزش های مهارتی بهره مند گردیدند. در بین این سه زیر پروژه  بیشترین این آموزش های مهارتی، مربوط به برنامه شیوه های نوین آبیاری به میزان 13654 نفر روز بود و استان اردبیل از استان های موفق در اجرای برنامه های مهارتی و حائز رتبه اول گردید. در برنامه شیوه های افزایش بهره وری آب در کشاورزی 12890 نفر روز آموزش های مهارتی انجام گرفت که استان کرمانشاه در این پروژه از استان های موفق بود، و در زیر پروژه سوم که مربوط به شیوه های بهره برداری از آبهای مرزی کشاورزی به میزان 2706 نفر روز آموزش مهارتی صورت گرفت، استان ایلام مقام اول را در این خصوص دارا می باشد.

مقدمه، ضرورت و اهمیت:

از جمله چالش‌هایی که درکشور، به‌خصوص مناطق خشک و نیمه خشک با آن روبه‌روست، نبود کافی آب برای مصارف صنعتی و کشاورزی است. همان‌طوری که شهر‌ها رفته‌رفته ذخایر آبی خود را افزایش می‌دهند، بخش کشاورزی هم باید میزان بهره‌وری از منابع آبی خود را بهبود بخشد. زیرساخت‌های بخش کشاورزی کشورها، نیازمند اصلاحاتی است که متناسب با بحران آب عصر حاضر باشد. چراکه تامین امنیت غذایی و افزایش تولیدات کشاورزی از اولویت‌های دولت‌هاست.

بهره‌وری زمین‌های کشاورزی آبی، در حدود سه برابر کشت زمین‌های دیمی است. به علاوه عواملی هستند که کنترل مصرف آب را در بخش کشاورزی توجیه می‌کنند. سرمایه‌گذاری در امر آبیاری کمک می‌کند از زمین کشاورزی در مقابل باران‌های پیش‌بینی نشده محافظت شود و در فرآیند تولید محصولات کشاورزی ثبات برقرار شود. همچنین این امر موجب بهره‌وری و افزایش محصولات و تنوع بخشیدن به انواع محصولات می‌شود. بنابراین درآمد مزارع به نوبه خود افزایش می‌یابد و ثبات بیشتری پیدا می‌کند. درواقع، قابلیت پیش‌بینی و برقراری ثبات در سیستم و فرآیند تولید کشاورزی، تاثیر مثبتی بر عملکرد تولیدکنندگان و ارائه‌کنندگان خدمات این بخش می‌گذارد که در نهایت منجر به سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیر‌کشاورزی می‌شود. از جمله مزایای غیر‌مستقیم سرمایه‌گذاری در کنترل آب بخش کشاورزی می‌توان به بهبود تغذیه در طول سال، افزایش پویایی در بازار کار مناطق روستایی، کاهش مهاجرت و کاهش فشار از جانب اراضی حاشیه‌ای اشاره کرد.

سرمایه‌گذاری در فناوری‌های آبیاری با عملکرد بالا مانند سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، بهبود بهره‌وری و صرفه‌جویی با استفاده از آبیاری مدرن و ترویج استفاده از منابع غیر‌متعارف آب مانند پساب‌های خانگی می تواند راهکار مناسبی برای مقابله با خشکسالی باشد.

خشکسالی و کم آبی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخشهای مختلف به آب، این مشکل در سالهای آینده حادتر نیز خواهد شد. میانگین بارندگی دراز مدت کشور 243 میلیمتر، یک سوم میانگین جهانی و پتانسیل تبخیر در کشور حدود  2000 میلیمتر در سال، سه برابر متوسط جهانی است. در چنین شرایطی یکی از راهکارهای مؤثر و عملی استفاده بهینه و صرفه جویی در مصرف آب است. در این میان، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی که بخش عمده ای از مصارف آب در ایران و جهان را نیز شامل میشود، میتواند بسیار مؤثر و راهگشا باشد.

کشور جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همجوار دارای مرزهای آبی متعدد و متنوعی می باشند. نزدیک به 22درصد (1918 کیلومتر) از مرز مشترک کشور را 26 رودخانه کوچک و بزرگ تشکیل می دهند.  بهره برداری از این منایع آبی در افزایش بهره وری و استفاده بهینه می تواند در حوزه کشاورزی مفید فایده باشد.

بر همین اساس در راستای ارتقای سطح دانش و بینش و مهارت بهره برداران و ذینفعان حوزه آب کشاورزی سه برنامه آموزشی مهارتی متنوع با گروه مخاطب بهره برداران کشاورزی شامل:

• شیوه های نوین آبیاری
• شیوه های افزایش بهره وری آب در کشاورزی
• شیوه های بهره برداری از آبهای مرزی کشاورزی

زمان و موقعیت جغرافیایی:

این پروژه با همکاری  معاونت آب و خاک برای یک بازه زمانی 5 ساله ( 1401- 1397) تدوین گردید که سال 1397 سال شروع اجرای برنامه ها در استان های پایلوت بود (جدول 1).

• برنامه شیوه های نوین آبیاری در استان های اردبیل، اصفهان، سیستان و بلوچستان، دامغان، زنجان، سمنان، زاهدان، فارس، کرمان، کرمانشاه، گلستان و لرستان
• برنامه شیوه های افزایش بهره وری آب در کشاورزی در استان های ایلام، خوزستان، صفی آباد، قزوین و کرمان
• برنامه شیوه های بهره برداری از آبهای مرزی کشاورزی در استان های اردبیل، ایلام، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، خراسان رضوی، خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان، کرمانشاه و گلستان پیش بینی و اجرا گردید.

فرآیندها و روش اجرا:

در این پروژه از معاونت آب و خاک به عنوان همکار استفاده شد. این پروژه برای یک دوره 5 ساله تدوین گردید، و شروع اجرای این پروژه آموزشی از سال 1397 است. بدینصورت که هر زیر  پروژه به صورت پایلوت در استان های مورد نظر اجرا می گردد و با نتایج بدست آمده و تحلیل آنها، هر ساله استان های بیشتری تحت پوشش این پروژه قرار خواهند گرفت. در سال اول برابر جدول 1 هر زیر پروژه برای هر استان تدوین و کمی سازی شد. نیازهای آموزشی برای هر زیر پروژه استخراج وبه همراه یک دستورالعمل اجرایی به استان های پایلوت ارسال گردید( جداول 2، 3 و 4).

گروه های هدف (مخاطبین):

بهره‌برداران و کارکنان شرکت های پیمانکار و مجری سیستمهای آبیاری تحت فشار

تبیین مسائل و چالش‌های پروژه:

یکی از چالش های مهم این پروژه در سال اول، عدم ابلاغ به موقع ردیف اعتباری در این خصوص به موسسه در اجرای برنامه  و بدنبال آن تشکیل دیر هنگام کارگروه ملی تدوین برنامه و ابلاغ دیر هنگام برنامه به استان های پایلوت (در آبان ماه به استان های پایلوت ابلاغ گردید) بوده است، که درسال 98 این چالش رفع گردیده است. بنابر به دلایل گفته شده نتایج حاصله با اهداف کمی پیش بینی شده فاصله دارد و امید است در سال 98 بر اساس برنامه بتوان به نتایج مطلوب دسترسی پیدا کرد.

نتایج:

با توجه فاصله زمانی محدود بین ابلاغ برنامه به استان های پایلوت( آبان 1397) تا پایان سال 97، مجموعا در کل پروژه به تعداد 12038 نفر و با مقیاس نفر روز به میزان 29250 نفر روز  در این استان ها از آموزش های مهارتی بهره برداران برخوردار شدند.

نتایج در هر زیر پروژه به تفکیک آمده است.

الف) زیر پروژه شیوه های نوین آبیاری

در این زیر پروژه 13654 نفر روز از آموزش های مهارتی بهره مند گردیدند، و استان های اردبیل (5255 نفر روز)، خوزستان (2940 نفر روز) و فارس ( 1340 نفر روز ) به ترتیب حائز رتبه های اول تا سوم گردیدند (نمودار 1).

ب) زیر پروژه شیوه های افزایش بهره وری آب در کشاورزی

نتایج نشان می دهد که در این زیر پروژه 12890 نفر روز از آموزش های مهارتی بهره مند گردیدند، و استان های کرمانشاه (2354 نفر روز)، اردبیل (1857 نفر روز) و فارس ( 1131 نفر روز) به ترتیب حائز رتبه های اول تا سوم گردیدند (نمودار 2).

ج) زیر پروژه شیوه های بهره برداری از آبهای مرزی کشاورزی

بطوری که نمودار 3 نشان می دهد تنها سه استان توانستند در این زیر پروژه فعالیت نمایند و مجموعا  2706 نفر روز به آموزش های مهارتی پرداختند. و استان ایلام با 1240 نفر روز بیشترین عملکرد را بین استان ها دارا گردید. و علت عدم بقیه استان های در گیر پروژه را می توان به دیر ابلاغ شدن پروژه و عدم تشکیل به موقع کارگروه استانی عنوان نمود.