تحویل حجمی آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد

تحویل حجمی آب اولین گام برای کنترل مصارف کشاورزی و سعی در کاهش تلفات در این گونه مصارف است. به موجب قوانین و سیاست‌های متعدد بالادستی این پروژه یکی از مهم‌ترین تکالیف بخش آب کشور محسوب می‌شود. ستاد احیای دریاچه ارومیه با محوریت سازمان آب منطقه ای آذربایجان غربی و با بهره گیری از مبانی نظری علم توزیع آب و شناخت روشها و تجهیزات مورد استفاده برای این فرآیند، به جهت جهت فراهم نمودن شرایط لازم برای کاهش تلفات آبیاری و استفاده بهینه آب کشاورزی از طریق تحویل حجمی آب اقدام کرده است. در این راستا ابتدا کارت های آبیاری در هر نوبت آبیاری جهت مدیریت تحویل حجمی آب تهیه و تکمیل گردید. تعداد 52 نقطه تحویل آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد شناسایی و وضعیت سازه‌های اندازه‌گیری اجرایی و در حال اجرا در زون‌های مختلف شبکه بررسی شد. در ادامه 15 تشکل در قالب تعاونی‏های آب‏بران تشکیل و پس از برگزاری جلسه توجیهی تحویل حجمی آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد، سازه های اندازه گیری هیدرولیکی جریان مورد واسنجی قرار گرفت. با انجام این اقدامات شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد به تحویل حجمی آب مجهز شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. 

شرح تجربه:

تحویل حجمی آب اولین گام برای کنترل مصارف کشاورزی و سعی در کاهش تلفات در این گونه مصارف است. در کشور ما هر چند اکثر شبکه ها مجهز به تنظیم کننده های سطح آب و دریچه هایی با توان تحویل حجمی آب به مصرف کننده هستند، اما در بیشتر شبکه های آبیاری کشور تحویل آب به مصرف کننده و دریافت آب بها متناسب با وسعت سطوح زیر کشت انواع محصولات، انجام می شود. به عبارت ساده تر تحویل آب هکتاری است. مطابق با قوانین و سیاست‌های بالادستی در حوزه آب و کشاورزی من جمله ماده 26 قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی و منابع طبیعی، ماده 141 قانون برنامه پنجم توسعه کشور، ماده 4 و 5 آیین‌نامه اجرایی ماده 11 قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی و آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی، یکی از مهم‌ترین تکالیف بخش آب کشور محسوب می‌شود.

ستاد احیای دریاچه ارومیه با محوریت سازمان آب منطقه ای آذربایجان غربی و با بهره گیری از مبانی نظری علم توزیع آب و شناخت روشها و تجهیزات مورد استفاده برای این فرآیند، همچنین براساس بررسی شبکه های آبیاری منجمله شبکه مهاباد از دیدگاه قابلیتهای سخت افزاری و نرم افزاری توزیع آب و همراستا با راهکارهای مناسب جهت فراهم نمودن شرایط لازم برای کاهش تلفات آبیاری و استفاده بهینه آب کشاورزی از طریق تحویل حجمی آب اقدام کرده است. اهداف حاصل از اجرای تحویل حجمی آب عبارتنداز:

1. ارتقاء بهره برداری و توزیع آب در شبکه با مدیریت بر عملیات انتقال و توزیع آب
2. مدیریت منابع آب و بهره وری مصرف صحیح آب
3. مشارکت تشکل های آب‏بران در مصارف بخش کشاورزی
4. تشریک مساعی و همکاری فی مابین وزارتین نیرو و جهاد کشاورزی

در این قسمت به صورت خلاصه اقدامات صورت گرفته در راستای تحویل حجمی در شبکه مهاباد بیان می‌شود. به‌جهت اجرای این پروژه در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد، ابتدا کارت های آبیاری در هر نوبت آبیاری جهت مدیریت تحویل حجمی آب تهیه و تکمیل گردید. سپس نقاط تکمیل و تجهیز جهت نصب دستگاه های اندازه گیری آنلاین الکترونیکی جریان آب شناسایی شده و مورد بررسی قرارگرفتند. در این راستا تعداد 52 نقطه تحویل آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد شناسایی و وضعیت سازه‌های اندازه‌گیری اجرایی و در حال اجرا در زون‌های مختلف شبکه بررسی شد.

یکی از عوامل مؤثر در کاهش مصارف کشاورزی، مدیریت بهینه آن در سطح مزارع می‏باشد که با تشکیل تشکل‏های آب‏بران در قالب ساختارهای پیش بینی شده در قانون (تعاونی، انجمن، شرکت سهامی و ...) و تحویل حجمی آب به نمایندگان کشاورزان براساس ماده 5 آیین‏نامه بهینه‏سازی مصارف کشاورزی این امر تحقق خواهد یافت. در این راستا 15 تشکل در قالب تعاونی‏های آب‏بران تشکیل و پس از برگزاری جلسه توجیهی تحویل حجمی آب در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد با حضور نمایندگان شرکت آب منطقه ای، جهاد کشاورزی، تشکل آببران و نمایندگان کشاورزان، عملیات اندازه گیری دبی آب با دستگاه پرتابل با حضور نمایندگان جهاد کشاورزی در راستای تحویل حجمی آب در این شبکه انجام گرفت. پس از واسنجی سازه های اندازه گیری هیدرولیکی جریان جهت تهیه نمودار های دبی-اشل به کمک دستگاه پرتابل CC، دستگاه پایلوت سطح سنج در شبکه مهاباد نصب گردید. در ادامه بازدیدهای صورت گرفته از این شبکه، روند تحویل حجمی آب و احداث سازه‌های اندازه‌گیری هیدرولیکی مورد ارزیابی قرار گرفته است.

تلفات مسیر انتقال آب (تا نقطه تحویل) باید همواره در شبکه مورد توجه قرار گیرد. در راستای سیاست های ستاد احیای دریاچه ارومیه و کاهش 40 درصدی مقدار حجم آب تحویلی، دانستن مقدار تلفات مسیر انتقال آب تا نقطه تحویل امری مهم می باشد. لذا در شبکه آبیاری مهاباد بر اساس بررسی های انجام یافته و کنترل جریان وگزارشات روزانه و ماهانه بهره برداری و نت شبکه ها در سامانه سیمتا، میزان تلفات آبی در فاصله 9 کیلومتری سد مهاباد تا بند انحرافی یوسف کندی حدود 5 درصد بوده که با احتساب مجموع طول کانال اصلی ساحل چپ و راست در شبکه مذکور به مقدار حدودی 109 کیلومتر و تلفات حدود 15 درصد در شبکه اصلی، مجموع تلفات از خروجی سد تا نقاط تحویل آب معادل 20 درصد می باشد. به عبارت دیگر راندمان از سد مهاباد تا بند انحرافی یوسفکند حدود 95 درصد و از ابتدای شبکه تا نقاط تحویل مطابق گزارش علاج بخشی مهاباد حدود 85 درصد می باشد لذا 80 درصد آب رهاسازی شده به نقطه تحویل می‏رسد.

در زمینه تجهیزات لازم برای اندازه گیری و کنترل حجمی آب تحویلی با توجه به اینکه تأسیسات اندازه گیری جریان آب در شبکه آبیاری مهاباد شامل سرریز ذوزنقه‌ای (سیپولتی)، دریچه‌ها و ساختمان‌های پارشال فلوم به دلیل عدم مرمت و بازسازی مستمر کارایی خود را از دست داده و تقسیم آب بین کانال‌های اصلی و فرعی به صورت تجربی انجام می‌شود. لذا شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی در راستای عمل به وظایف خود و حل موارد نابسامان اشاره شده طی قرارداد مرمت و بازسازی شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد، انجام به بهسازی، مرمت و بازسازی کانال های آبیاری و دریچه های آبگیری، احداث الباقی سازه های هیدرولیکی اندازه گیری جریان آب در شبکه در نقاط تحویل و ... اقدام نموده است.

در راستای تحویل حجمی آب، طرح تکمیل و تجهیز شبکه¬های اندازه¬گیری آبهای سطحی و زیرزمینی با محوریت سازمان آب منطقه ای آذربایجان غربی و از محل اعتبارات ستاد احیای دریاچه ارومیه نهایتاً موفق به عقد قرارداد "خرید، بیمه، حمل، نصب، کالیبراسیون و راه اندازی دستگاههای آنلاین اندازه گیری الکترونیکی کنترل جریان آب و ملزومات مربوطه در شبکه آبیاری و زهکشی حوضه آبریز دریاچه ارومیه" گردید.

در نظام تحویل حجمی آب، در اختیار بودن اطلاعات به موقع و دقیق از اهمیت زیادی برخوردار است. نقش تقاضای مصرف کننده آب در فرآیند توزیع آب یکی از عواملی است که اطلاعات به موقع و دقیق را برای آگاهی از مصارف هر روز کانال طلب می کند. به علاوه اطلاع از وضعیت جریان آب کانال در هر روز، شامل اینکه: چه درخواستهایی مقرر است هر روز تحویل شوند؟ تحویل آب کدام درخواستها در هر روز پایان می یابد؟ بیلان جریان هر روز کانال شامل قطع و وصلها و کاهش یا افزایش ورودی جریان چگونه است؟ در این بخش شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی، با بهره گیری از قابلیت های سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) اقدام به تهیه و تکمیل بانک اطلاعاتی امور مشترکین، اطلاعات شناسنامه ای شبکه و مشخصات بهره‌برداری در محیط GIS در شبکه های آبیاری و زهکشی تحت پوشش شرکت منجمله شبکه آبیاری مهاباد نموده است.

زمان و موقعیت جغرافیایی:

طرح سد مخزنی و شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد در فاصله 102 کیلومتری جنوب ارومیه اجرا شده و سد مخزنی مهمترین سازه این طرح است که در فاصله کمتر از یک کیلومتری بالادست شهر مهاباد قراردارد. سد انحرافی در مجاورت روستای یوسف کندی در فاصله 8 کیلومتری پائین دست شهر مهاباد قرار گرفته و مشرف بر دشت مسطحی است که تا حاشیه دریاچه اورمیه ادامه می یابد. طول شاخه اصلی رودخانه مهاباد تا دریاچه اورمیه 90 کیلومتر و مساحت حوضه آبریز آن تا محل سد مخزنی 806 کیلومتر مربع و در انتهای شبکه 1635 کیلومتر مربع میباشد. شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد بین 45 درجه و 25 دقیقه تا 45 درجه و 50 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 20 دقیقه تا 37 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است.

تبیین مسائل و چالش‌های پروژه:

1. ایجاد تشکل‌های آببران به منظور گردانندگان محلی پروژه تحویل حجمی
2. تجهیز نقاط تحویل آب به ابزار اندازه‌گیری
3. تکمیل و تجهیز شبکه‌های آبیاری و زهکشی و ارتقاء به حالت مدرن

مراحل اجرا:

1. تهیه و تکمیل کارت آبیاری
2. تعیین نقاط تحویل آب و شناسایی و بررسی نقاط جهت نصب دستگاه های اندازه گیری آنلاین الکترونیکی جریان آب
3. ایجاد تشکل‌های آببران در صورت عدم وجود و تشکیل جلسه توجیهی
4. واسنجی سازه های اندازه گیری هیدرولیکی جریان