فناوری تولید خوراک دام از پوسته پسته

محصول فرعی پسته از مهمترین محصولات فرعی کشاورزی کشور است، که پس از پوست‌گیری از پسته تازه تولید می‌شود. نتایج تحقیقات نشان داده است که این محصول فرعی ارزش غذایی مناسبی دارد و پتانسیل استفاده در جیره نشخوارکنندگان را دارد، اما رطوبت زیاد و تولید بالای آن در یک دوره کوتاه، چالشی مهم در ذخیره‌سازی و استفاده مناسب از آن است و عامل مهمی در عدم ورود کامل این محصول به چرخه خوراک دام محسوب می‌شود. این محصول قابلیت سیلو‌شدن دارد اما سیلوکردن آن در سیلوهای خندقی سبب سیاه‌شدن سریع سیلاژ پس از بازگشایی درِ سیلو می‌گردد. درپی یافتن راهکار برای حل این مشکل، امکان تولید سیلاژ بسته‌بندی شده از محصول فرعی پسته در مقیاس آزمایشگاهی و پایلوت بررسی گردید و دستورالعمل فنی برای تولید سیلاژ بسته‌بندی شده محصول فرعی پسته تهیه شد. دراین فناوری محصول فرعی پسته در بسته‌بندی پلاستیکی به‌مدت طولانی و با کیفیت مناسب قابل نگهداری است. از مزایای این فناوری مصرف سریع پس‌از بازگشایی، حمل وانتقال آسان، اشغال فضای کم در حمل‌و‌نقل و انبارداری و ایجاد ارزش افزوده زیاد از یک محصول فرعی می‌باشد. در صورت عملیاتی شدن این روش برای تولید خوراک دام، هر سال از محصول فرعی پسته حدود 500 هزار تن سیلاژ فراهم می‌گردد که معادل همین مقدار سیلاژ ذرت است، که از حدود 10 هزار هکتار زمین کشاوری با مصرف 75 میلیون متر مکعب آب حاصل می‌شود.

تعریف چالش و اهمیت موضوع:

وجود آب و هوای خشک و نیمه خشک در اکثر مناطق کشور، محدودیت مراتع، کمبود منابع آب قابل دسترس، بارش اندک همراه با الگوی نامناسب بارش‌ها و استفاده نادرست از منابع موجود، سبب کمبود مواد خوراکی قابل استفاده در تغذیه دام و به دنبال آن محدودیت توسعه دامپروری در کشور شده است. استفاده از محصولات فرعی کشاورزی در تغذیه دام‌ها یک راه‌کار موفق برای کاهش هزینه‌‌های خوراک، کاهش مصرف آب برای کاشت علوفه، کاهش آلودگی‌های زیست محیطی و همچنین بازگشت سریع و کم‌هزینه این مواد به چرخه طبیعت شناخته شده است. محصول فرعی پسته شامل نسبت‌های متفاوتی از پوست نرم رویی، دُم خوشه‌ها، برگ‌ها، سرشاخه‌ها و مقداری پسته‌های پوک و نیمه مغز می‌باشد. نتایج تحقیقات نشان داده است که این محصول فرعی از ارزش غذایی قابل توجهی برخوردار است و پتانسیل مناسبی برای استفاده در جیره نشخوارکنندگان را دارد. همچنین محصول فرعی پسته حاوی مقادیر کافی کربوهیدرات‌ محلول در آب است و بدون افزودنی و یا با افزودنی‌های مختلف از قابلیت سیلو شدن برخوردار می‌باشد، اما سیلوکردن آن در سیلوهای خندقی سبب می‌شود تا پس از بازگشایی درِ سیلو، سیلاژ تولید شده سریعاً سیاه ‌شود و عملاً دامدار را از مصرف آن برای تغذیه سالم دام‌ها مردد نماید. از سوی دیگر سیلاژ محصول فرعی پسته از نظر کیفیت با سیلاژ ذرت علوفه‌ای قابل مقایسه است و در برخی از مواد مغذی مانند پروتئین خام از غلظت بالاتری (5/13 در برابر 5/8 درصد در ماده خشک) برخوردار است. هر سال در فصل برداشت پسته رقمی بالغ بر 700-500 هزارتن محصول فرعی پسته تولید می‌گردد. اگر ارزش غذایی سیلاژ محصول فرعی پسته را برابر با سیلاژ ذرت در نظر بگیریم، و اگر به طور متوسط عملکرد ذرت علوفه‌ای را در کشور 50 تن در هکتار برآورد نماییم، این مقدار ذرت علوفه‌ای (500 هزار تن) از 10 هزار هکتار زمین کشاوری با مصرف حدود 75 میلیون متر مکعب آب کشاورزی تولید می‌شود. با توجه به کمبود منابع خوراک دام در کشور به‌ویژه در مناطق پسته‌خیز که در نواحی گرم و خشک کشور واقع شده‌اند، استفاده از محصول فرعی پسته به‌عنوان خوراک دام علاوه بر تامین بخشی از کمبود خوراک دام، سبب صرفه جویی عمده‌ای در مصرف آب برای کاشت علوفه می‌گردد‌. ضمن اینکه کاهش آلودگی محیط زیست و کاهش آلودگی محصول پسته سال بعد به سموم آفلاتوکسین از مزایای دیگر آن می‌باشد.

مزیت یافته به یافته‌های قبلی:

در شرایط آزمایشگاهی به تکرار گزارش شده است که محصول فرعی پسته قابلیت خوبی برای تولید سیلاژ دارد. تهیه سیلاژ از محصول فرعی پسته در سیلو‌های خندقی نیز موفقیت آمیز بوده و نتیجه آزمون‌های فیزیکی، شیمیایی و آلودگی بر روی محصول تولید شده، سلامت و قابلیت استفاده از آن‌را تأیید نمود‌ه‌اند. اما در شرایط مزرعه‌ای به‌دلیل محدود بودن محتوای کربوهیدرات محلول در آب، ظرفیت بافری بالا، خاصیت ضد ارگانیسمی ترکیبات فنلی و تانن و ممانعت از گسترش تخمیر و .........و همچنین عدم رعایت نکات فنی مثل نامناسب بودن ساختمان سیلو، طولانی شدن زمان تخلیه تا بستن در سیلو (که امری اجتناب ناپذیر است)، عدم تخلیه مناسب هوا از داخل سیلو و عدم انسداد کامل منافذ سیلو منجر به تخریب مواد مغذی و تولید سیلاژی بی‌کیفیت با رنگی تیره می‌گردد. همچنین تیرگی رنگ در سیلاژ محصول فرعی پسته پس از باز شدن سیلو در زمان کوتاهی اتفاق می‌افتد و دامداران را برای مصرف آن دچار تردید می‌نماید. بنابراین لازم می‌نمود تا تدبیری اندیشیده شود تا این نقایص در تولید سیلاژ محصول فرعی پسته رفع گردد. تولید سیلاژ بسته‌بندی شده از محصول فرعی پسته در بسته‌های حدود 35 کیلوگرمی سبب می‌شود تا ضمن قابل حمل بودن آن، در دامدار‌های کوچک نیز پس از بازگشایی سریعاً مورد استفاده قرار گیرد و تغییر رنگ و یا فسادی در آن ایجاد نشود.

روش‌شناسی دست‌یابی به یافته:

محصول فرعی پسته در بسته‌های 35 کیلوگرمی سیلو شدند. سیلوها پس از 60 روز بازگشایی و از تظر قیزیکی، شیمیایی و آلودگی مورد ارزیابی قرار گرفتند. پس از تأیید سلامت محصول، استفاده از آن توسط دام‌ها مورد ارزیابی قرار گرفت.

اثر بخشی یافته:

این سیلاژ در کیسه‌های پلاستیکی سیلو شده و بیش از 6 ماه با حفظ کیفیت قابل نگهداری است.

سیلاژ تولید شده می‌تواند در جیره گاوهای شیری، گوشتی و گوسفند و بز به‌ترتیب تا 10، 12 و 25 درصد ماده خشک استفاده شود.

محصول در کیسه‌های با ظرفیت 40- 30 کیلوگرم بسته‌بندی می‌شود و با این حجم امکان حمل وانتقال و جابجایی آن توسط کارگر دامداری فراهم می‌گردد و مصرف سریع آن در واحدهای با ظرفیت پایین نیز فراهم می‌شود.

سیلاژ محصول پس از بازشدن کیسه بلافاصله در اختیار دام قرار گرفته و مصرف می‌شود. در این شرایط امکان سیاه شدن و کاهش کیفیت محصول از بین می‌رود.

محصول در قالب کیسه‌های مکعب مستطیلی شکل گرفته و تولید می‌شوند و کمترین فضا در مواقع حمل و نقل و انبارداری اشغال می‌گردد.

محصول حاصل از فرآوری و عمل‌آوری بر روی یک محصول فرعی ضایعاتی تولید می‌شود، که در حال حاضر علاوه بر ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی، آلوده نمودن باغات و محصول پسته تولیدی به قارچ آفلاتوکسین، هزینه دفع و انتقال به خارج از محوطه پایانه‌های فرآوری پسته را نیز تحمیل می‌کند.

سالیانه در کشور حدود 500 هزار تن سیلاژ محصول فرعی پسته قابل استحصال می‌باشد که معادل همین مقدار سیلاژ ذرت است که از 10 هکتار زمین کشاوری با مصرف حدود 75 میلیون متر مکعب آب کشاورزی تولید می‌شود.

ارزش غذایی محصول فرعی پسته تازه و سیلاژ آن در جدول زیر نشان داده شده است.

الزامات برای توسعه یافته در عرصه:

ترویج دانش فنی تولید پوسته پسته بسته‌بندی بین مدیران کارگاه‌ها وپایانه‌های پوست‌گیری و عمل‌آ‌وری پسته

حمایت دولتی از طریق پرداخت تسهیلات ویژه برای نصب و راه‌اندازی خط تولید سیلاژ بسته‌بندی پوست پسته به پایانه‌های پوست‌گیری و عمل‌آ‌وری پسته

اتخاذ و به‌کارگیری سیاست‌های تشویقی برای پایانه‌هایی که محصول فرعی پسته را به سیلاژ پوست پسته تبدیل می‌کنند.

اتخاذ و به‌کارگیری سیاست‌های تنبیهی برای پایانه‌هایی که محصول فرعی پسته تولیدی را در محیط تخلیه و سبب آلودگی محیط زیست می‌شوند.

ترویج و آموزش دامدران برای استفاده از سیلاژ محصول فرعی پسته در جیره غذایی دام‌ها و تنظیم و ارائه برنامه‌های غذایی.

استفاده از ابزارهای حاکمیتی و مدیریتی سازمان جهاد کشاورزی استان‌های پسته خیز کشور نسبت به جلب سرمایه‌گذاری در این زمینه.

جایگاه یافته پژوهشی در نقشه راه کشاورزی و استفاده ذینفعان:

سالانه بین 7-6 میلیون تن خوراک دام از خارج به کشور وارد می‌شود، در حالی که هر سال بیش از 5/8 میلیون تن از انواع محصولات فرعی کشاورزی در کشور تولید می‌شوند که قابلیت استفاده در جیره نشخوارکنندگان را دارند. درصورت برنامه‌ریزی صحیح می‌توان بخش عمده‌ای از این واردات را با استفاده مناسب از محصولات فرعی کشاورزی تأمین نمود.

محصول فرعی پسته یکی از مهم‌ترین محصولات فرعی کشاورزی در کشورمحسوب می‌شود، که عدم استفاده مناسب از آن سبب آلودگی محیط زیست، آب‌های سطحی و محصول پسته سال بعد باغات، به قارچ آفلاتوکسین می‌گردد.

به‌علت حجم بالای تولید این محصول فرعی در یک دوره کوتاه، فرآوری سریع محصول به امکانات صنعتی نیاز است و این مهم نیاز به حمایت‌های دولتی دارد.

با سرمایه‌گذاری در این بخش و تولید خوراک دام با کیفیت از یک محصول فرعی غیرقابل استفاده، پیش‌بینی می‌شود علاوه بر ایجاد منافع ملی و صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی، سوددهی قابل توجهی برای تولید‌کننده به‌دست آید.

منابع:

1. Shakeri, P., A. Riasi, M. Alikhani, H. Fazaeli and G.R. Ghorbani. 2013. Effects of feeding pistachio by-products silage on growth performance, serum metabolites and urine characteristics in Holstein male calves. Animal Physiology and Animal Nutrition. 97 (6): 1022-1029.
2. Shakeri, P., A. Riasi and M. Alikhani. 2014. Effects of long period feeding pistachio by-product silage on chewing activity, nutrient digestibility and ruminal fermentation parameters of Holstein male calves. Animal. 8 (11): 1826-1831.
3. Shakeri, P. 2016. Pistachio by-product as an alternative forage source for male lambs: Effects on performance, blood metabolites, and urine characteristics. Animal Feed Science and Technology. 211: 92-99.
4. شاکری، پیروز و حسن فضائلی. 1386. بررسی استفاده از سطوح مختلف پوسته پسته در جیره بره‌های پرواری. مجله علوم کشاورزی ایران. دوره 38، شماره3. ص534-529.
5. شاکری، پیروز، احمد ریاسی، مسعود علیخانی، حسن فضائلی و غلامرضا قربانی. 1390. بررسی اثرات تغذیه سیلاژ محصول فرعی پسته بر سنتز پروتئین میکروبی و عملکرد کلیه‌ها در گوساله‌های نر پرواری هلشتاین. مجله پژوهش‌های علوم دامی. جلد 21، شماره 3. ص110-97.
6. شاکری، پیروز، علی‌رضا آقاشاهی، حمید مصطفوی و مهدی میرزایی. 1394. تاثیر سیلوکردن محصول فرعی پسته بر فعالیت‌های تخمیری و کنترل تولید متان در شکمبه‌ در شرایط آزمایشگاهی. مجله علوم دامی (پژوهش و سازندگی). جلد 106. ص 54-43.
7. شاکری، پیروز، مرتضی رضایی و سید احمد میرهادی. 1394. تاثیر سیلوکردن بر ارزش غذایی و برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی محصول فرعی پسته. مجله تولیدات دامی.دوره 17، شماره 1. ص 70-59.
8. شاکری، پیروز، مرتضی حسینی غفاری و حسن فضائلی. 1394. محصول فرعی پسته به‌عنوان یک منبع خوراک علوفه‌ای در تغذیه نشخوارکنندگان، (بخش اول: ذخیره‌سازی، ترکیبات شیمیایی، مصرف خوراک، عملکرد و قابلیت هضم). مجله پژوهش و سازندگی. شماره 112. ص 144-129.
9. شاکری، پیروز، مرتضی حسینی غفاری و حسن فضائلی. 1394. محصول فرعی پسته به‌عنوان یک منبع خوراک علوفه‌ای در تغذیه نشخوارکنندگان، (بخش دوم: نیتروژن آمونیاکی، پروتئین میکروبی، تخمیر و بیوهیدروژناسیون شکمبه‌ای، متان و متابولیت‌های خون). مجله پژوهش و سازندگی. شماره 113. ص 110-99.
10. گواهی نامه ثبت اختراع با عنوان "سیلاژ پوست پسته بسته‌بندی شده" با شماره: 033724 الف/89 در تاریخ 11/12/96 در مرکز مالکیت معنوی