بهینه‌سازی مصرف آب با استفاده از پسماندهای کشاورزی و علوفه کم آب بر به‌عنوان منابع خوراک دام

با توجه به محدودیت بارندگی و منابع آب در اغلب مناطق ایران، کمبود علوفه و فقر مراتع از مهمترین عوامل بازدارنده در توسعه دامپروری محسوب می شود. این در حالی است که تقاضا برای فراورده های دامی در کشور رو به افزایش می باشد. در راستای پاسخ گویی به چنین تقاضایی، نیاز به توسعه بخش دامپروری در کشور می باشد که طی دهه های اخیر نیز چنین روندی در در پیش گرفته شده است. به همین دلیل نیاز به منابع خوراک دام درکشور نیز رو به افزایش است که بخشی از آن از طریق واردات تامین می شود. از آن جایی که کشور های صادر کننده مواد خام درصدد برنامه‌ریزی و توسعه تولیدات دامی در کشور خود می باشند و نیز با توجه به رویکرد جهانی در خصوص استفاده از دانه غلات درصنعت و تولید مواد سوختی، توسعه دامپروری را نمی توان بر اساس واردات خوراک دام برنامه ریزی نمود. بنابراین چاره اندیشی در راستای تامین کمی و کیفی منابع خوراک دام مورد نیاز در کشور امری ضروری محسوب می شود که استفاده بهینه از منابع موجود، به ویژه پس‌ماندهای کشاورزی، در اولویت اول قرار دارد. سالانه حجم انبوهی از بقایای کشاورزی در کشور تولید می شود که می تواند بخش قابل توجهی از خوراک پایه دام ها را تامین نماید. با توجه به محدودیت منابع طبیعی و کمبود شدید منابع علوفه ای در کشور استفاده بهینه از این پس ماندها می توان بخش قابل توجهی از نیازهای غذایی جمعیت دامی را تامین نمود.

با توجه به محدودیت بارندگی و منابع آب در اغلب مناطق ایران، کمبود علوفه و فقر مراتع از مهمترین عوامل بازدارنده در توسعه دامپروری محسوب می شود. این در حالی است که تقاضا برای فراورده های دامی در کشور رو به افزایش می باشد. در راستای پاسخ گویی به چنین تقاضایی، نیاز به توسعه بخش دامپروری در کشور می باشد که طی دهه های اخیر نیز چنین روندی در در پیش گرفته شده است. به همین دلیل نیاز به منابع خوراک دام درکشور نیز رو به افزایش است که بخشی از آن از طریق واردات تامین می شود. از آن جایی که کشور های صادر کننده مواد خام درصدد برنامه‌ریزی و توسعه تولیدات دامی در کشور خود می باشند و نیز با توجه به رویکرد جهانی در خصوص استفاده از دانه غلات درصنعت و تولید مواد سوختی، توسعه دامپروری را نمی توان بر اساس واردات خوراک دام برنامه ریزی نمود. بنابراین چاره اندیشی در راستای تامین کمی و کیفی منابع خوراک دام مورد نیاز در کشور امری ضروری محسوب می شود که استفاده بهینه از منابع موجود، به ویژه پس‌ماندهای کشاورزی، در اولویت اول قرار دارد. سالانه حجم انبوهی از بقایای کشاورزی در کشور تولید می شود که می تواند بخش قابل توجهی از خوراک پایه دام ها را تامین نماید. با توجه به محدودیت منابع طبیعی و کمبود شدید منابع علوفه ای در کشور استفاده بهینه از این پس ماندها می توان بخش قابل توجهی از نیازهای غذایی جمعیت دامی را تامین نمود. بر اساس پژوهش‌های انجام شده در  موسسه تحقیقات علوم دامی در این زمینه در طی حدود 20 سال، قابلیت استفاده از انواع بقایای زراعی به عنوان خوراک دام عمدتاً در جیره های گاو، گوسفند و بز، بالغ بر 20 میلیون تن است. این 20 میلیون تن ارزش غذایی معادل حدود سه میلیون تن یونجه و یا علوفه مشابه را دارند. با فرض مصرف حدود 1400 لیتر آب برای تولید هر یک کیلوگرم یونجه و با فرض اینکه این بقایا حدود یک چهارم یونجه ارزش غذایی داشته باشند حدود 7 میلیارد لیتر آب سالانه به چرخه آب برخواهد گشت.  این در حالی است که این میزان آب گاهاً به دلیل دفع ضایعات در محیط مخاطرات زیست محیطی را هم به دنبال دارد.  در این راستا کارهای عمده و زیر بنایی مناسبی انجام ولی برای ثمر بخشی بهتر کارهای انجام شده لازم است دانش فنی مراحل برداشت، عمل آوری، نحوه عرضه و مصرف بقایای کشاورزی و صنایع غذایی بصورت انبوه و صنعتی (سر شاخه و بقایای بعد از برداشت نیشکر، تفاله مرکبات، سرشاخه خرما، کلش برنج، بقایای ذرت علوفه ای، کود مرغی، پوست سبز پسته، برگ و طوقه چغندر قند و...)  ارائه گردد. نکته حایز اهمیت اینکه بخش تولیدات دام و طیور مصرف کننده نهایی محصولات زراعی به عنوان خوراک دام می باشد و 98% آب مصرفی در فرایند این تولیدات در قسمت زراعی مصرف می شود و لذا هر گونه تغییر در مصرف آب در بخش زراعی نهایتاً به صرفه جویی در آب مصروفه در تولیدات دامی منجر خواهد شد.

 

تعریف چالش، مسئله و اهمیت موضوع:

طی سه دهه اخیر تولیدات دام و طیور و آبزیان روند رشد نسبتاً بالایی داشته است، علیرغم رشد جمعیت کشور، خوشبختانه تولید سرانه شیر بیش از یک و نیم برابر، گوشت مرغ حدود 17 برابر ، تخم مرغ 20  برابر  و آبزیان بیش از  7 برابر شده‌‌است (منبع: معاونت بهبود تولیدات دامی).

علاوه بر این نیاز، اتلاف بقایای کشاورزی و صنعتی در اثر ضعف ساختار مدیریتی و مکانیسم تبدیل آنها به خوراک دام (لزوم ممانعت از اتلاف آب آبی موجود در بقایا)، بهره وری پایین سیستم‌های آبیاری در تولید اقلام خوراکی دام، غالب بودن کشت علوفه آب‌بر،  غالب بودن پرورش دام‌هایی با نیاز آب آبی بالا، سیستم های پروار ناکارآمد (مصرف علوفه با نیاز آب آبی بالا در پروار دام) از جمله مشکلات بخش دامپروری کشور است.

از مجموع آب های کره زمین تنها یک دهم درصد آن، آب شیرین و در دسترس انسان ها است. از کل آب هایی که سالانه در جهان مصرف می شوند، 70 درصد در بخش کشاورزی، 20 درصد در بخش صنعت و فقط 10 درصد برای مصارف خانگی به کار می روند. بدین ترتیب صرفه جویی آب در بخش کشاورزی بیشترین تاثیر را بر رفع بحران کمبود آب خواهد داشت و اهمیت این مقوله را نشان می دهد.

 با شرایط موجود توجه به آب مجازی باید سرلوحه تصمیم سازی‌ها در هر ارگان قرار گیرد. آب مجازی (Virtual water) عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می شود. بحث آب مجازی توسط پژوهشگر بریتانیایی پروفسور جان آنتونی آلن در دهه 90 میلادی مطرح شد. با در نظر گرفتن وضعیت آب در جهان، تنها با صرفه جویی در آب مجازی می توان ذخایر موجود را مدیریت کرد.

نکته بسیار مهم که در این جا باید مورد توجه قرار گیرد این است که از حجم آب مصرفی برای تولید هر واحد محصول دامی تقریباً 1 الی 2% مربوط به آب مصرفی دام و شستشو و سایر عملیات در فارم می‌باشد و بیش از 98% مربوط به تولید اقلام خوراکی مورد استفاده دام است. برای مثال برای پروار یک گاو 450 کیلوگرمی که حدوداً 200 کیلوگرم گوشت قابل مصرف برای انسان تولید می‌کند، فقط 24 متر مکعب آن آب مصرفی دام و 7 متر مکعب مربوط به فرآیندهای نظافت و کشتار است، یعنی 31 متر مکعب از 3091 متر مکعب که برابر با 1% می باشد.

آمار وبگاه شبکه جهانی Water Footprint نیز نشان می دهد از آب مجازی محصولات دام و طیور، 98% صرف تولید مواد خوراکی دام می شود و فقط 1/1% مربوط به آب آشامیدنی دام، 8/0% مربوط به عملیات مختلف فارم و 03/0% آب همراه خوراک است.ردپای آب درمحصولات دامی به این مفهوم است که برای تولیدهرکیلوگرم ازمحصولات دامی چه میزان آب شیرین مصرف و یا درحین تولیدآلوده شده است.

براین اساس ردپای آب یک شاخص چندبعدی بوده که هم به منشأ تأمین آب و هم به آلودگی آب توجه می‌کند. لذا اولویت اول در خصوص بهره‌وری آب در بخش دام و طیور، باید مدیریت تامین منابع خوراک دام و استفاده بهینه از منابع موجود به ویژه پس‌ماندهای کشاورزی و معرفی علوفه‌های کم آب‌بر و شورزی به‌عنوان منابع خوراک دام می باشد.

روند تغییرات در وضعیت کشاورزی و دامپروری در ایران طی نیم قرن اخیر به نحوی بوده است که :

جمعیت دامی به میزان قابل توجهی افزایش یافته است و بدیهی است که به تبع آن نیازهای غذایی برای پرورش این جمعیت دامی نیز افزایش یافته است.

ترکیب جمعیتی دام‌ها نیز غالباً تغییر یافته است و وابستگی کار در مزرعه و همچنین حمل و نقل در بخش کشاورزی و حمل‌ونقل عمومی به استفاده از انواع دام‌ها مانند گاو و گاو میش کاری و تک سمی ها  که در درطول ماه هایی از سال که کار نمی کردند بر اساس کاه و پس ماندهای کشاورزی کم ارزش تغذیه می شدند، کاهش یافته است.

 جمعیت قابل توجهی ازدام های پر تولید (گاو های شیری) وارد سیستم دامپروری کشور گردیده است که نیاز به خوراک‌های با کیفیت و ارزش غذایی بالایی دارند.

بخشی از کشاورزی به صورت تولید تخصصی درآمده و از یک سیستم کامل تلفیقی زراعت و دام خارج شده است به نحوی که در این وضعیت بخش قابل توجهی از علوفه در نقاطی تولید می شود که مورد مصرف نداشته و اما دامداری‌ها در مناطقی توسعه یافته اند که علوفه کافی وجود ندارد. در این صورت نیاز به حمل و نقل علوفه در مسیر های طولانی خواهد بود که سبب بروز محدودیت ها و مشکلاتی می گردد. همچنین بقایای زراعی در واحدهایی تولید می شود که بسیاری از آنها مورد مصرف قرار نمی گیرند (فضائلی، 1386).

بنابراین با توجه به محدودیت های منابع درکشور، از یک طرف و نیاز های روز افزون به منابع خوراک دام از طرف دیگر، و گستردگی مناطق کم باران و توزیع نامناسب ریزش های جوی از جمله عوامل زمینه ساز کمبود منابع خوراک دام در کشور می باشد. لذا با توجه به  اهمیت غذا و تغذیه در توسعه صنعت دامپروری از جنبه  بهبود کمی و کیفی تولیدات دامی، شناخت منابع بالقوه خوراک دام و تلاش برای استفاده بهینه از آنها در تغذیه دام ضرورتی اجتناب ناپذیر می باشد. از این رو  با توجه به اهمیت موضوع حجم قابل توجهی از طرحهای تحقیقاتی موسسه تحقیقات علوم دامی در راستای  ارزیابی امکان مصرف بهینه  محصولات فرعی صنایع کشاورزی در تغذیه دام هدایت گردیده است.

آب مورد استفاده  برای تولید خوراک دام و طیور در سال 97

نام خوراک	مقدار نیاز (تن)	نیاز آب مجازی(لیتر/کیلوگرم)	آب مجازی (میلیون مترمکعب)
دانه ذرت	7230	909	6572.070
گندم	551	1334	735.034
جو	5471	1250	6838.750
انواع کنجاله	1874	1324	2481.176
کنجاله سویا	2940	1789	5259.660
یونجه و سایر لگوم	7332	1400	10264.800
ذرت علوفه ای	9299	300	2789.700
سورگوم	3520	2853	10042.560
کاه گندم و جو	17618	500	8809.000
سبوس برنج و گندم	2121	240	509.040
علوفه مراتع	10700	1400	14980.000
سایر	7203	1000	7203.000
جمع	75859	نیاز آب مجازی(لیتر/کیلوگرم)	76484.79

 

 

میزان تولید برخی از پسماندهای کشاورزی قابل استفاده در تغذیه دام

نام محصول	مقدار بقایا (کیلوگرم)
کاه غلات	17551446
بقایای نیشکر	4200000
کاه حبوبات	307647
بقایای پنبه و دانه های روغنی	376761
برگ و طوقه چغندر قند و ضایعات میادین میوه و تره بار	2728257
پوسته پسته (قابل استحصال در ترمینال¬های پسته پاک کنی)	490000
نیام سمر	240000
خرمای ضایعاتی	180000
بقایای سیب زمینی و انواع تفاله ها	560000
جمع	26634111

 

ذرت، کنجاله سویا، جو، گندم و ... از اقلام مهم نهاده‌های دامی می باشد که بخشی از این نهاده ها از محل تولید داخلی و بخش دیگر از طریق واردات است.بیشترین ارز بابت واردات محصولاتی مانند ذرت، کنجاله سویا و ... از کشور خارج کشور می‌شود(سه قلم عمده وارداتی از لحاظ وزنی تا انتهای بهمن سال 1396 در بخش کشاورزی عبارتند از: ذرت دامی با 6485,38 هزارتن، جو با2361,04 هزارتن به ارزش 65/1433 میلیون دلار، ، لوبیای سویا با 1877,92 هزارتن، کنجاله سویا 1144,08 هزارتن). ذرت و سویا از جمله گیاهان آب‌بر محسوب می‌شوند و با توجه به اینکه ایران با بحران کمبود آب مواجه است بنابراین از یک طرف امکان توسعه کشت چنین گیاهانی در مقیاس وسیع در مملکت وجود ندارد و از دیگر سو به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست. این در حالی است که با استفاده از ضایعات بخش کشاورزی که به طور میانگین به حدود 20 درصد می‌رسد می‌توان ارزش افزوده بالایی را ناشی از تبدیل این ضایعات به خوراک دام ایجاد کرد.

طی دو دهه اخیر در زمینه شناسایی، فرآوری و بهبود ارزش غذایی پس‌ماندهای کشاورزی وکاربرد آنها در تغذیه دام پژوهش‌های نسبتاٌ وسیعی انجام گرفته است به نحوی که دراین زمینه بیش از 300 مورد پژوهش توسط موسسه تحقیقات علوم دامی کشور به انجام رسیده است که دستآوردهای بسیاری از آن ها می تواند درسطح وسیع مورد کاربرد قرار گیرد .

 

معرفی یافته و برتری نسبی آن به یافته های پیشین (با ذکرماخذ):(تا 2 صفحه)

منابع علوفه¬ای معرفی شده در این یافته ها    

مواد خوراکی غیر متداول و معرفی شده در این یافته ها به عنوان منابع خوراک تغذیه دام و طیور با توجه به ماهیت و بافت آنها به سه گروه اصلی تقسیم می شوند:

الف- پس ماند ها و فرآورده های فرعی با رطوبت بالا:

این گروه از مواد خوراکی طیف وسیعی را شامل می شوند ولی در عین حال بخش قابل توجهی از این محصولات مصرف انسانی نداشته و به صورت مازاد و یا ضایعات تلف می گردد که ناچاراً می‌بایستی در محیط دفع شوند.  در عین حال، به دلیل غنی بودن از مواد مغذی و رطوبت بالایی که دارند، معمولا فساد پذیر بوده و سبب ایجاد مشکلات زیست محیطی می‌شوند. در نتیجه پژوهش های انجام شده طی دودهه اخیر ، انواع ضایعات میوه و سبزی و صیفی و پس‌ماندهای حاصل از صنایع فراوری محصولات مزبور شناسایی و ارزش غذایی آن‌ها بر اساس آزمایش‌های مختلف در آزمایشگاه‌ها و نیز بر روی انواع دام تعیین گردید. علاوه بر این، پژوهش‌های نسبتاً وسیعی در خصوص دستیابی به فناوری های مناسب عمل آوری، ذخیره سازی و نگهداری و نیز کاربرد آن ها در تغذیه انواع دام و طیور انجام شد که منتج به ارائه و معرفی روش های کاربردی بهره وری بهینه از منابع مزبور گردید. این اقلام مورد بحث عبارتند از : 1-تفاله پرتقال2- تفاله لیمو 3- تفاله سیب 4- تفاله انگور 5-تفاله انار 6- تفاله زیتون 7- بقایای کدو آجیلی 8- بقایای هندوانه آجیلی 9- تفاله هویج 10-بقایای سیب زمینی 11- تفاله خرما 12- خرمای ضایعاتی 13- بقایای پسته 14- تفاله گوجه فرنگی  15- پس ماند بستر قارچ خوراکی 16- ضایعات انواع سبزی برگی 17- پس ماند های انواع حبوبات سبز 18- مخلوط پس ماند ها و دور ریز میادین بار 19-  پس‌ماند‌های گلاب‌گیری 20- پس ماند های تقطیر انواع گیاهان دارویی 21- سایر پس ماندها(.....) .

به طور کلی با انجام 150 فقره پروژه تحقیقاتی بر روی تعداد 25 قلم از منابع مزبور دانش فنی جهت استحصال و بهره وری از آن ها به صنعت دامپروری و خوراک دام کشور معرفی شد ، به نحوی که در مجموع امکان استفاده از حدود سه و نیم میلیون تن از این مواد در تغذیه دام فراهم شد که معادل بیش از یک میلیون تن علوفه خشک را شامل می گردد.

ب – سایر پس ماند ها و ضایعات زراعی و باغی:

این گروه شامل طیف وسیعی از مواد خوراکی بوده که نسبتاً دوام و پایداری بیشتری در محیط داشته و از نظر ترکیبات شیمیایی اساساً جز مواد لیگنوسلولزی محسوب می شود. این دسته شامل انواع کاه غلات، بقایای ذرت دانه ای، محصولات فرعی کارخانجات نیشکر، سر شاخه نیشکر، سرشاخه خرما ...می باشند. مشکل اساسی استفاده از این بقایا قابلیت هضم پایین آنها می‌باشد. تا بح حال با انجام 178 مورد تحقیقات بیش از بیست میلیون تن انواع پس‌ماندها و ضایعات زراعی و باغی  ترکیبات شیمیایی، نحوه نگهداری، نحوه و میزان بهینه مصرف و ارزش غذایی تک تک این پس‌ماندها به صنعت معرفی شده است و برخلاف گذشته، امروزه این مواد می تواند در جیره غذایی دامها به نحو مطلوبی استفاده شود. 

ج –   فضولات دامی(دستیابی به دانش فنی عمل آوری کود مرغی جهت مصرف در تغذیه دام):

در این راستا آزمایش ها ی متنوعی انجام شد که در نهایت منتج به دانش فنی گردید:

عمل آوری کود مرغی در مقیاس آزمایشگاهی تحت فرایند های مختلف حرارت خشک و اتو کلاو در  دماها و زمان های مختلف

 

آزمایش های سری دوم (در مقیاس کارگاهی و پایلوت)

تعیین کیفیت کود فرآوری شده در پایلوت هاطی چندین مرحله پایلوت های احداث شده مورد ارزیابی قرار گرفت و از نقاط مختلف خط تولید نمونه برداری به عمل آمد و بررسی های میکروبی بر روی نمونه ها (به کمک آزمایشگاه سازمان دامپزشکی) انجام شد.

 

آزمایش کاربرد کود فرآوری شده در جیره غذایی دام ها

آزمایش های مربوط به کاربرد کود عمل آوری شده در تغذیه دام و پاسخ عملکرد دام ها طراحی و به مورد اجرا قرار گرفت. نتایج نشان داد که میزان گوارش پذیری جیره های غذایی با مصرف کود مرغی در جیره بهبود می یابد. در آزمایش دیگری استفاده از کود مرغی عمل آوری شده تا 21 درصد در جیره غذایی از نظر عملکرد کمی و کیفی بره های پرواری با جیره شاهد (بدون کود) تفاوتی نداشت. همچنین استفاده از آن در جیره پرواری 60 راس گوساله نر هلشتاین به مدت شش ماه مورد بررسی قرار گرفت. میانگین افزایش وزن روزانه گوساله ها در طول آزمایش حدود 1300 گرم در روز بود که بالاترین افزایش وزن مربوط به جیره حاوی 16 درصد کود عمل آوری شده بود. بررسی ها ی مربوط به کیفیت لاشه و ارگان ها نشان داد که هیچ کدام از صفات مورد نظر تحت تاثیر نسبت کود مرغی در جیره غذایی قرار نگرفت.

استفاده از نباتات علوفه ای و غلات مقاوم به شوری و کم آب بر در تغذیه دام

عناوین اقدامات و اهداف کلی:

1-  ارائه فناوری‌ها و دستورالعمل‌های فنی تولید و استفاده از نباتات علوفه‌ای و غلات مقاوم به شوری و کم آب‌بر در تغذیه دام( شامل: سورگوم علوفه ای و دانه‌ای- تاج خروس، تریتیکاله، ارزن، جو بدون پوشینه و ...) با هماهنگی معاونت بهبود امور زراعت، معاونت بهبود تولیدات دامی و موسسات تحقیقاتی زراعی وزارت جهاد کشاورزی در استانهای یزد، گلستان، خراسان، خوزستان

2- ارائه راهکار مناسب جهت سیستم مناسب ذخیره سازی(سیلو کردن) علوفه ها

3 -ارائه الگوی مناسب مصرف در تغذیه دام

هرچند در زمینه مسایل زراعی و همینطور کاربردهای تغذیه‌ای گیاهان ذکر شده اقدامات پژوهسی زیادی انجام شده است  ولی لازم است جهت عملیاتی شدن استفاده از انها در تغذیه دام اقداماتی در این راستا همکاری نزدیک موسسه تحقیقات اصلاح نهال و بذر و معاونت بهبود تولیدات دامی و زراعی از الزامات ادامه مسیر است.

تغییر در تکنولوژی برداشت ، ذخیره سازی یا فرآوری اقلام مصرفی در تغذیه دام و طیور( سیلوی یونجه، سیلو کردن تفاله چغندر قند به جای خشک کردن، برداشت جو به صورت خصیل، تکنولوژی سیلوی ذرت علوفه ای، تغییر اساسی در نحوه تولید خوراک در کارخانجات خوراک دام)

ارزش غذایی و حدود کاربرد پس ماندها در خوراک دام

نوع خوراک	درصد پروتئین	انرژی قابل متابولیسم (مگاکالری در کیلوگرم)	عمل آوری	حدود مصرف در جیره (درصد)
تفاله انگور	10	9/1	تانن زدایی، خشک کردن	10-15
تفاله انار	4	2	″    ″     ″	6- 3
تفاله سیب	4/6	3/2	″    ″     ″	10-20
تفاله زیتون	4/6	8/1	غنی سازی خشک کردن	15- 5
تفاله زیره	10	2	خشک کردن	5-10
بقایای تره بار	5/14	2	پاک سازی خشک کردن	15-25
تفاله پرتقال	7	4/2	خشک کردن	10-25
تفاله لیمو	10	45/2	″    ″     ″	10-25
پس ماند ماکارونی	10	3	-	15-30
پوسته پنبه دانه	6	5/1	غنی سازی	5-10
بقایای پسته	11	2	خشک کردن	5-10
نیام (میوه) کهور	18	4/2	خشک کردن	10-20
سبوس جو	9	4/2	-	15-30
خرما	4	4/2	خشک کردن	10-20
تفاله خرما	10	5/2	″    ″     ″	10-25
هسته خرما	5	2	فراوری شیمیایی، خرد کردن	10-15
بوته سیب زمینی	15	2/2	خشک کردن	5- 10
بوته کدو	16	2/2	جمع آوری، خشک کردن	8- 15
کدو آجیلی	19	5/2	جمع آوری، خشک کردن	10-20
بوته هندوانه	17	2/2	جمع آوری،خشک کردن	5-10
دانه های تقطیر شده	15-25	5/2-2	خشک کردن	10-40
سبوس برنج	4-11	5/5-2/1	-	10-25
ضایعات گندم	15- 5	2- 8/2	پاک کردن،خرد کردن	10-30
برگ و طوقه چغندر	10-20	5/2-2	خشک کردن،سیلو کردن	30- 10
کاه ذرت	4-5	9/1	خرد کردن،غنی سازی	50- 10

 

مزایای اقتصادی و اجتماعی یافته ها:

تامین علوفه مورد نیاز صنعت: در صورت استفاده بهینه از پسماندهای ذکر شده امکان ایجاد توسعه پایدار در بخش دام و افزایش بهره‌وری استفاده از مواد آلی گیاهی تولید شده در کشور را فراهم خواهد کرد.

کمک به حفظ محیط زیست: با مصرف این بقایا با دانش فنی ارائه شده در صنعت دام،  علاوه بر افزایش سود آوری برای زارعین، جلوگیری از سوزاندن بقایا و یا فساد این منابع با آلودگیهای قارچی در سطح مزرعه صورت خواهد گرفت.

کاهش هزینه های تولید شیر و گوشت

برگشت حدود 7 میلیارد لیتر آب سالانه به چرخه آب

شیوه دست یابی به یافته:

این یافته ها بر گرفته از پروژه های  تحقیقاتی  موسسه و مراکز تحقیقات استانی در راستای محور دستاورد بوده که طی دو دهه گذشته انجام و گزارش نهایی آن منتشر شده است. که با توجه به تعدد گزارشات مورد استفاده  امکان ارائه تمامی این رفرنس های مقدور نبود.

اثربخشی یافته در عرصه:

در این قسمت به اثر بخشی برخی از طرح‌ها و پروژه های شاخص موسسه تحقیقات علوم دامی کشور در زمینه استفاده پسماندهای کشاورزی در تغذیه دام اشاره می شود.

فناوری کاربرد پس ماند های نیشکر در تغذیه دام

میزان تولید در کشور : 000/000/1 تن در سال

نحوه مصرف :  سیلو شده با محلول اوره 2 درصد  به همراه 10 درصد ملاس چغندر قند

میزان مصرف : جایگزینی با یونجه  به میزان 40 درصد در جیره دام

میزان صرفه جویی در مصرف یونجه   : 000/240  تن در سال با قیمت هر تن 000/788/20 ریال

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی : 4989120000  ریال در سال

اهمیت زیست محیطی:

الف- کاهش آلودگی محیطی در اثر سوزاندن

ب-  کاهش نیاز آب مصرفی برای تولید این حجم از علوفه با توجه به بحران خشکسالی

میزان صرفه جویی در مصرف آب:  مترمکعب   336000=1400×240

 

 

استفاده از ضایعات میوه و تره بار در تغذیه دام

بر اساس آمارهای موجود حجم این ضایعات در سال بالغ بر 000/000/2 تن و معادل حدود 000/500 تن یونجه هوا خشک است. تبدیل این ضایعات به خوراک دام سالیانه از هدر رفتن 10394 میلیون ریال ( قیمت یک کیلو یونجه هوا خشک معادل 20788ریال) سرمایه ملی جلو گیری خواهد کرد

اهمیت زیست محیطی:

الف- حجم زیادی از شیرابه های تولیدی ناشی از زباله های جمع آوری شده که قسمت عمده آن حاصل از دفن ضایعات میوه و تره بار میباشد، حذف و در نتیجه اثرات سوء زیست محیطی آن به مقدار زیادی کاهش خواهد یافت.

کاهش نیاز آبی برای تولید این حجم از علوفه که در صورت عدم استفاده از این ضایعات باید از طریق کشت تامین می­گردید.

میزان صرفه جویی در مصرف آب:  مترمکعب   700000=1400×500

 

مصرف بقایای پوست گیری پسته در تغذیه دام

میزان تولید در کشور : حدود 000/600 تن در سال

نحوه مصرف : خشک شده یا سیلو شده

میزان مصرف : جایگزینی با ذرت سیلو شده به میزان 60 درصد در جیره گاوهای شیرده و پرواری

میزان صرفه جویی در مصرف ذرت سیلو شده : 000/258 تن در سال با قیمت هر تن 000/919/15 ریال

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی : 000/102/107/4 ریال در سال

اهمیت زیست محیطی:

کاهش آلودگی محیط زیست( آب و خاک)  در اثر فساد ضایعات پسته و همچنین تامین بخش از علوفه مورد نیاز و کاهش فشار بر منابع جهت تولید علوفه جایگزین می باشد.

میزان صرفه جویی در مصرف آب: مترمکعب   234522=909×258

 

استفاده از ضایعات پوسته پسته در جیره بره های پرواری بدون تأثیر بر عملکرد آنها

	درصد در جیره
ضایعات پوسته پسته (خشک)	20
ضایعات پوسته پسته(سیلو شده)	7/8

 

مصرف بقایای حاصل از برداشت ذرت دانه ای در تغذیه دام

میزان تولید در کشور : 000/200/3 تن در سال

نحوه مصرف :  سیلو شده با محلول اوره 3 درصد

میزان مصرف : جایگزینی با مواد خشبی  به میزان 30 درصد در جیره دام های پرواری 

میزان صرفه جویی در مصرف مواد خشبی  : 000/960 تن در سال با قیمت هر تن 000/000/5 ریال

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی : 000/000/480ریال در سال

میزان صرفه جویی در مصرف آب: مترمکعب   480000=500×960

 

مصرف بقایای حاصل از برداشت چغندر قند در تغذیه دام

میزان تولید در کشور : 000/550/2 تن در سال

نحوه مصرف :  سیلو شده با محلول اوره 1 درصد  به همراه 3 درصد ملاس چغندر قند

میزان مصرف : جایگزینی با ذرت سیلو شده  به میزان 50 درصد در جیره دام

میزان صرفه جویی در مصرف ذرت سیلو شده  : 000/275/1  تن در سال با قیمت هر تن 000/000/15 ریال

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی : 000/500/912/1 میلیارد ریال در سال

میزان صرفه جویی در مصرف آب: 382500=300×1275

 

مصرف خرمای ضایعاتی در تغذیه دام

میزان ضایعالت خرما  در کشور : 000/180 تن در سال

نحوه مصرف :  مخلوط کردن آن با کنجاله پنبه دانه و اوره ( 30 درصد خرما در مخلوط )

میزان مصرف : جایگزینی با دانه جو  به میزان 30 درصد در جیره دام

میزان صرفه جویی در مصرف دانه جو    : 000/54   تن در سال با قیمت هر تن 000/874/17 ریال

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی : 000/000/196/965  ریال در سال

میزان صرفه جویی در مصرف آب:  مترمکعب 67500=1250×54

 

مصرف بقایای بوته گوجه فرنگی بعد از برداشت محصول در تغذیه دام

میزان تولید در کشور : در حدود 000/200/1 تن ماده خشک

نحوه مصرف : مخلوط کردن آن با  15 درصد ملاس چغندر قند

میزان مصرف : جایگزینی 100 درصدی با مواد خشبی مورد استفاده در تغذیه دام های پرواری

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی : با در نظر گرفتن قیمت 000/000/1 ریالی برای هر تن ماده خشبی معادل 1000 میلیارد ریال در سال

میزان صرفه جویی در مصرف آب: مترمکعب 600000=500×1200

 

مصرف تفاله گوجه فرنگی در تغذیه دام

میزان تولید در کشور : 000/60 تن در سال

نحوه مصرف :  سیلو شده به همراه 10 درصد ملاس چغندر قند

میزان مصرف : جایگزینی با دانه جو  به میزان 15 درصد در جیره دام های پرواری 

میزان صرفه جویی در مصرف دانه جو  : 9000 تن در سال با قیمت هر تن 000/461/14 ریال

ارزش افزوده حاصل از جایگزینی :جدود130 میلیارد ریال در سال

میزان صرفه جویی در مصرف آب:  مترمکعب   11250=1250×9

 

مصرف تفاله انگور در تغذیه دام

میزان تولید سالانه انگور درکشور بالاتر از 2 میلیون تن است که مقدار قابل توجهی از آن جهت تولید آب انگور در کارخانه های صنایع تبدیلی مورد استفاده قرار می گیرد. در صورتی که 20 درصد محصول در کارخانجات صنایع تبدیلی مورد استفاده قرار گیرد حدود 100 هزار تن منبع خوراکی برای صنعت دام و طیور حاصل خواهد شد.

یافته های حاصل از بررسی اثر سطوح مختلف تفاله انگور سیلو شده در جیره غذایی گوساله های نر هلشتاین حاکی از آن است که تامین سطوح  12 ، 24 و 36 درصد از بخش علوفه ای جیره غذایی، در طول 4 ماه آزمایش، نتایج مشابهی را از نظر افزایش وزن روزانه، خوراک مصرفی روزانه و ضریب تبدیل غذایی داشته است اما بیشترین افزایش وزن عددی (1180 گرم در روز) مربو ط به گوساله های تغذیه شده با جیره حاوی 12 درصد تفاله انگور بوده است.

اهمیت زیست محیطی:

کاهش فشار بر منابع محیط زیست( آب و خاک)  برای تامین بخش از علوفه مورد نیاز که با این ضایعات  جایگزین می باشد.

 

مصرف تفاله انار در تغذیه دام

میزان تولید انار حدود 500 تا 600 هزار تن در سال برآورد می شود که تقریباً نیمی از آن مصرف تازه داشته و ما بقی، به دلایل مختلف از جمله ریز و شکسته بودن درکارخانه‌های فرآوری به محصولات مختلفی مثل آب‌ انار، رب‌‌ انار و کنسانتره انار تبدیل می‌گردد.

با احتساب  20 درصد تفاله برای انار حدود 50 هزار تن خوراک قابل استفاده برای صنعت خواهیم داشت.

بر اساس اطلاعات محدود موجود می توان دریافت که تفاله دانه انار حاوی10 تا 12 درصد پروتئین‌خام بوده و بر خلاف پوسته انار میزان تانن در دانه انار پایین و در حدود  7/2 درصد می‌باشد. با توجه به مقدار تانن و مواد نیتروژنه موجود در تفاله دانه انار و  نتایج آزمایشات انجام شده می‌توان از آن به عنوان یک ماده خوراکی در تغذیه نشخوارکنندگان استفاده نمود.

طی پژوهشی که درآن تفاله دانه انار با نسبت های 25، 50 و 75 درصد به جای یونجه خشک در تغذیه گوسفند انجام گرفت، گوارش پذیری جیره ها تفاوت چندانی با هم نداشتند (فیضی و همکاران، 1384).

 

مصرف تفاله سیب در تغذیه دام

میزان تولید سیب حدود  2900-2500هزار تن در سال برآورد می شود که تقریبا 25درصد آن درکارخانه‌های فرآوری به محصولات مختلفی تبدیل می‌گردد. با احتساب  20 درصد تفاله برای سیب حدود 100 هزار تن خوراک قابل استفاده برای صنعت خواهیم داشت.

تفاله سیب می تواند به صورت تازه، خشک و یا سیلو شده در تغذیه دامها مورد استفاده قرار گیرد. مصرف تفاله سیب تا حدود 20 درصد کل جیره تاثیرات سوء بر عملکرد دامها ندارد.

اهمیت زیست محیطی:

کاهش فشار بر منابع محیط زیست( آب و خاک)  برای تامین بخش از علوفه مورد نیاز که با این ضایعات  جایگزین می باشد.

مصرف تفاله زیتون در تغذیه دام

میزان تولید زیتون حدود  100هزار تن در سال برآورد می شود که تقریبا 40درصد آن درکارخانه‌های فرآوری به محصولات مختلفی تبدیل می‌گردد. با احتساب  25 درصد تفاله برای زیتون حدود 10 هزار تن خوراک قابل استفاده برای صنعت خواهیم داشت.

 

اهمیت زیست محیطی:

کاهش فشار بر منابع محیط زیست( آب و خاک)  برای تامین بخش از علوفه مورد نیاز که با این ضایعات  جایگزین می باشد.

میزان مصرف تفاله زیتون در جیره غذایی بستگی به نسبت چربی موجود در آن و نیز جیره غذایی و نوع دام دارد اما به طور کلی می توان تا 10 درصد جیره غذایی را از تفاله زیتون تامین نمود. البته تاکید می شود که در زمان استفاده از این پس مانده در تغذیه دام می بایستی از سالم بودن آن اطمینان حاصل نمود.در پژوهش دیگری مشخص شد که استفاده از تفاله زیتون به میزان 10 تا 12 درصد درکنسانتره بز های شیرده (به صورت خوراک بلوک شده)  عملکردی مشابه با جیره شاهد (بدون تفاله زیتون) داشت. استفاده از تفاله زیتون به میزان 9 درصد در جیره تاثیری بر عملکرد مرغ تخمگذار نداشته است. طی آزمایشی که نسبت های مختلف تفاله زیتون (5 تا 20 درصد) در جیره غذایی جوجه گوشتی مورد استفاده قرار گرفت، مصرف این فرآورده فرعی در جیره جوجه های گوشتی 5 درصد توصیه شده است.

مصرف تفاله مرکبات در تغذیه دام

میزان تولید مرکبات در کشور سالانه 4 میلیون تن برآورد می شود که تقریبا 100 هزار تن آن درکارخانه‌های فرآوری به محصولات مختلفی تبدیل می‌گردد. با احتساب  50 درصد تفاله برای مرکبات حدود 50 هزار تن خوراک قابل استفاده برای صنعت خواهیم داشت.

اهمیت زیست محیطی:

الف-کاهش فشار بر منابع محیط زیست( آب و خاک)  برای تامین بخش از علوفه مورد نیاز که با این ضایعات  جایگزین می باشد.

ب- کاهش آلودگیهای محیط زیست

مصرف تفاله مرکبات در جیره غذایی گاو های شیرده بیش از 20 درصد کل ماده خشک جیره توصیه نمی شود چرا که ممکن است سبب کاهش مصرف خوراک و کاهش عملکرد تولید شیر بشود  اما در جیره دام های پرواری می توان 20 درصد و کمی بیشتر مصرف نمود.در جیره طیور نیز می توان 5 تا 7 درصد از تفاله خشک مرکبات استفاده نمود.

مصرف پسماند سیب زمینی در تغذیه دام

میزان تولید سیب زمینی در ایران حدود 5 میلیون تن برآورد می شود  که علاوه بر بخش هوایی که علوفه مناسب برای دام است با احتساب 5 درصد اتلاف در سیب زمینی حدود 250 هزار تن خوراک  قابل استفاده به عنوان خوراک دام می باشد.

سیب زمینی را می توان به صورت تازه درتغذیه نشخوارکنندگان مصرف نمود. دراین صورت بهتر است آن را با استفاده از ماشین های چغندر خرد کن به صورت خلال تبدیل نموده و با مواد خشک جیره غذایی مانند کاه مخلوط نمود تا از جاری شدن عصاره آن جلوگیری شده و دام ها آن را به خوبی مصرف کنند.

علاوه براین در مواردی که میزان آن قابل توجه باشد می توان سیب زمینی خلال شده را با استفاده از مواد جذب کننده رطوبت و مواد افزودنی مناسب جهت تخمیر سیلویی آن را سیلو نمود. ارزش غذایی سیب زمینی شبیه غلات بوده و لذا می توان آن را جایگزین بخشی از غلات (دانه جو) نمود.

اهمیت زیست محیطی:

1. کاهش فشار بر منابع محیط زیست( آب و خاک)  برای تامین بخش از علوفه مورد نیاز که با این ضایعات  جایگزین می باشد.
2. کاهش آلودگیهای آب و خاک

مصرف نیام سمر در جیره غذائی  بزهای شیرده

میزان تولید در کشور : وسعت جنگلهای سمر در استان هرمزگان 40 هزار هکتار است و سالانه حدود 240 هزار تن نیام  سمر قابل استحصال است

میزان مصرف : نیام سمر را می توان تا 5/12درصد در جیره میش های شیرده وارد نمود.

 

انرژی و ترکیبات شیمیایی نیام سمر

علوفه	تولید سالانه(تن هواخشک)	پروتئین خام(درصد)	کلسیم(درصد)	فسفر(درصد)	انرژی متابولیسمی (مگاژول برکیلوگرم)
نیام سمر	240000	4/12	38/0	15/0	2/11

 

الزامات توسعه­ی یافته در عرصه (فنی– اقتصادی– اجتماعی– سیاستی-  زیرساختی- اجرای پایلوت و..) :(تا نیم صفحه)

در راستای استفاده از بقایای کشاورزی و صنایع غذایی به منظور جایگزینی این اقلام در جیره غذایی دام ،کاهش تولید علوفه با نیاز آبی بالا، کارهای عمده و زیر بنایی مناسبی انجام و لی برای ثمر بخشی بهتر کارهای انجام شده لازم است دانش فنی مراحل برداشت(مکانیزاسیون)، عمل آوری، نحوه عرضه و مصرف بقایای کشاورزی و صنایع غذایی بصورت انبوه و صنعتی (سر شاخه نیشکر، بقایای ذرت علوفه ای، کود مرغی، پوست سبز پسته، برگ و طوقه چغندر قند)  ارائه گردد. با عنایت به سیاستهای اقتصاد مقاومتی و لزوم مشارکت بیشتر بخش خصوصی پیشنهاد می شود این فعالیتها بیشتر در قالب شرکتهای دانش بنیان پیگیری شود.

در خصوص استفاده از نباتات علوفه‌ای مقاوم به شوری و کم آب بر در تغذیه دام هرچند در زمینه مسایل زراعی و همینطور کاربردهای تغذیه ای گیاهان ذکر شده اقدامات پژوهسی زیادی انجام شده است  ولی لازم است جهت عملیاتی شدن استفاده از انها در تغذیه دام اقداماتی صورت در این راستا همکاری نزدیک موسسه تحقیقات اصلاح نهال و بذر و معاونت بهبود تولیدات دامی و زراعی از الزامات ادامه مسیر است.

 

آینده پژوهی:(تا نیم صفحه)

1. تولید دانش فنی استفاده از بقایا منطبق با ارزش آنها و ساختار واحدهای پرورش دام و طیور در کشور
2. تغییرات فصلی بر ارزش غذایی و خصوصیات ماده خوراکی
3. تعیین بهترین روش ذخیره سازی اقلام خوراکی
4. شناخت خوش خوراکی و میزان پذیرش توسط دام در علوفه های جدید.
5. شناخت ویژگی اختصاصی ماده خوراکی ( دارا بودن یک خاصیت منحصر به فرد مفید یا مضر)
6. قابلیت مخلوط نمودن با سایر اقلام خوراک
7. امکانات اختصاصی احتمالی مورد نیاز در جهت استفاده یا فرآوری ماده خوراکی
8. محاسبه هزینه وفایده حاصل از کاربرد ماده خوراکی در جیره غذایی نسبت به خوراک های رایج
9. برنامه ریزی وضع مقررات قانونی مورد نیاز خرید و فروش و مصرف و سیستم قیمت گذاری و بازاریابی اقلام کمتر رایج
10. معرفی سیستم های جدید در فرآوری خوراک در کارخانجات تولید خوراک دام

 

منابع:

1. فضایلی، حسن. 1388. بررسی اثر بلوک خوراک کامل حاوی پیت باگاس نیشکر بر عملکرد پرورای گوساله های نر هلشتاین.(1388). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
2. شاکری ، پیروز . 1384. کاربرد خوراک پلت شده حاوی بقایای پسته برعملکرد بره پرواری. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان کرمان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
3. شاکری ، پیروز . 1387. بررسی میزان آفلاتوکسین و باقی مانده سموم در بقایای حاصل از پوست گیری پسته در استان کرمان. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان کرمان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
4. نادر فروغ عامری ، بررسی امکان استفاده از ضایعات پسته سیلو شده در تغذیه گاوهای شیری.(1375). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان کرمان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
5. نادر فروغ عامری ، استفاده از بقایای سیلوشده حاصل ازپوست گیری پسته درجیره گوساله های نرپررواری.(1380). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان کرمان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
6. نادر فروغ عامری ، بررسی تاثیر سطوح مختلف بقایای پسته سیلو شده بر عملکرد گوساله های نر پرواری.(1380). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی،  مرکز تحقیقات استان کرمان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
7. سیدمجتبی سید مومن، تعیین قابلیت هضم پوسته استخوانی پسته و استفاده از آن در جیره رشد بزغاله های نر رائینی.(1391). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان کرمان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
8. علی مهدوی ، اثر روشهای فیزیکی و شیمیایی بر کیفیت پوسته پسته (برونبر) و تاثیر آن بر عملکرد بره های پرواری.(1388). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
9. مجتبی زاهدی فر، روشهای بهینه سیلو کردن پوسته پسته و استفاده از آن در تغذیه دام.(1389). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور،
10. احمد خیاط، بررسی وپژوهش در مورد استفاده از پیت وبا گاس نیشکر غنی شده د ر تغذیه گاو شیرده.(1369). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان خوزستان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
11. بهاالدین عالم زاده، مطالعه اثر تغذیه سر شاخه نیشکر سیلو شده در برنامه غذایی گاوهای شیری نژاد هلشتاین.(1370). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان خوزستان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
12. بهاالدین عالم زاده، تعیین و بررسی ضریب هضمی با گاس نیشکر روی گوسفند.(1371). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات استان خوزستان، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
13. غلامعلی صنیعی، تعیین ارزش غذایی و قابلیت هضم جیره های حاوی سطوح مختلف ملاس و ویناس نیشکر.(1395). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات صفی آباد دزفول، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.
14. اسحاق کرد نژاد، بررسی قابلیت رشد و پروار گوساله های نر گاو سیستانی با بقایای نیشکر در استان خوزستان.(1390). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات صفی آباد دزفول ، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور.