مطالعات ایجاد تشکلهای صنفی آب¬بران آب زیرزمینی دشت حسن آباد، شیان و حمیل در استان کرمانشاه

طی دهه­های اخیر، به علت افزایش معضل کمبود آب در سرتاسر جهان و عدم دستیابی اغلب پروژه‌های آبیاری به اهداف اقتصادی از پیش تعیین شده، به مقوله تشکلهای آب‌بران برای تغییرات رفتاری و مشارکت کشاورزان در مدیریت آب کشاورزی توجه زیادی شده است. از سوی دیگر بخش کشاورزی طی سالیان گذشته همواره با مسائل و مشکلات متعددی مواجه بوده که ریشه در علل متفاوت داشته و این بخش را با بحرانهای مختلفی مواجه ساخته است. بعنوان مثال می­توان به بحران مشارکت و سازمان نیافتگی بهره برداران و تولیدکنندگان اشاره نمود که نظیر سایر بخشها، تحقق اهداف مورد انتظار در بخش کشاورزی را نیز تحت الشعاع قرار داده و ریشه بسیاری دیگر از کاستی ها و نارسائی های موجود در این بخش به شمار می­آید. حل این بحران مستلزم باز طراحی رابطه بین دولت و ملت در این بخش و تعریف مجدد نقشها، وظایف و مأموریت هایی است که دولت برای خود در این بخش ترسیم می نماید. تجارب جهانی نشان داده است که مدیریت دولتی روش مناسبی در بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی نیست. در مطالعه حاضر برای اولین بار در سطح استان، شرکت آب منطقه ای کرمانشاه مبادرت به تشکیل تشکلهای آب بران آب­زیرزمینی (که بعدا به تعاونی تولید روستایی تغییر نام یافت) در 3 دشت ممنوعه استان نمود. مشاور این پروژه، شرکت مهندسی مشاور بندآب غرب می باشد و رقم اجرای پروژه نیز 650 میلیون ریال بوده است. این دشتها شامل: دشتهای حسن­آباد، شیان و  حمیل از توابع شهرستان اسلام آبادغرب می­باشند.تعداد روستاهای محدوده طرح 55 روستا می­باشند. بدلیل یکپارچه نبودن این دشتها و وسعت بسیار زیاد این محدوده­ها و همکاری ننمودن کشاورزان در ماههای ابتدای طرح، در ابتدا روند مطالعات با سختی و کندی بیش از حدی صورت می­پذیرفت. معهذا بدین منظور ابتدا 250 کشاورز دارای پروانه بهره برداری از محدوده مطالعات شناسایی گردیدند. در گام بعد و با هماهنگی کارفرمای طرح و طی نشستهایی، دستگاههای ذیربط نظیر: فرمانداری شهرستان اسلام­آباد­غرب، بخشداری، دهیاری­ها، اداره امور منابع آب شهرستان، سازمان جهاد کشاورزی استان، مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان و اداره تعاون روستایی در جریان اهمیت و اهداف طرح قرار گرفتند. پس از آن و در طی مدت زمانی در حدود 2 سال و نیم، کلیه کشاورزان 55 روستای محدوده طرح، در جریان چرایی انجام پروژه و ضوابط و مقرراتی که در زمینه خدمات رسانی به آنان در قالب تشکل وجود دارد، قرار گرفتند. بعنوان مثال در اساسنامه این تشکل­ها، هرگونه خدمات­رسانی از قبیل: تمدید پروانه، جابجایی چاه، کف­شکنی، شارژ کنتورهای هوشمند، تحویل نهاده­های کشاورزی و ...، صرفا از طریق تشکل (تعاونی تولید روستایی) امکانپذیر است و ادارات ذیربط از هرگونه خدمت رسانی به صورت مراجعه فردی به کشاورزان امتناع خواهند نمود. در حال حاضر اساسنامه این تعاونی ها ثبت شده و در آستانه تحویل به اداره تعاون روستایی شهرستان اسلام آباد غرب قرار دارند. ضمنا لازم به یادآوری است که پیش بینی می شود با اجرای اصولی این طرح، مجموعا 13000 مترمکعب بر سال از مصرف منابع آب زیرزمینی این 3 دشت کاهش یابد.

مقدمه:

در دهه های اخیر مسئله آب به یکی از بحرانهای اساسی جهان تبدیل شده و بیش از پیش نقش کلیدی خود را در ایجاد زندگی بهتر برای جهانیان به اثبات رسانیده است. در سرزمین پهناور و کم باران ایران همچنان شاهد استمرار چالشهای تاریخی کشاورزان با این مایه حیات بخش هستیم، چالشی که همواره در قالب کوشش جمعی بهره برداران متعدد بوده و ثمرات پرباری نیز در پی داشته است. عامل آب، نقش اقتصادی آن و تأثیر آن در شکل بندیهای اجتماعی، از مهمترین عوامل اثرگذار بر پیچیدگی های جامعه روستایی ایرانند. کمبود آب در مناطق مختلف ایران به توسعه ابزار و روابط تولید نیز اثرگذاشته است. محدودیت آب و ضرورت مدیریت بهینه استفاده از آن، در طول زمان موجب پیدایش و تکامل نظامهای بهره برداری متعددی در شرایط گوناگون طبیعی و اجتماعی روستاهای ایران شده است.

تشکل آب‌بران به مجموعه افرادی اطلاق می‌شود که در قالب یک سازمان یا تشکل که دارای شخصیت حقوقی است، گرد هم آمده و با اخذ مجوزهای لازم و پروانه‌های بهره‌برداری از تأسیسات آب و آبیاری در محدوده مشخص که جهت انجام فعالیت‌ها و منافع مشترک و به منظور سهولت در برنامه‌ریزی، همیاری و همکاری در انجام وظایف خود از جمله مراحل کاشت، داشت، برداشت محصول، بازاریابی، فروش و حفاظت و نگهداری از تأسیسات آب و آبیاری و نیز جلوگیری از برداشت‌های بیش از میزان قید شده در پروانه و به ‌خصوص ممانعت از حفر بهره‌برداری‌های غیرمجاز در محدوده مورد نظر از طریق معرفی متخلفین به شرکت آب منطقه‌ای ذیربط، اخذ آب‌بها، اطلاع‌رسانی و نظرسنجی از اعضاء و سایر امور مورد نظر با اساس‌نامه مشخص به مراجع قانونی از جمله سازمان تعاون روستایی و اداره ثبت شرکت‌های تجاری و ادارات تابعه مراجعه کرده و فعالیتهای خود را به ثبت رسانده و مجوز لازم را اخذ نموده باشند.  مشارکت کشاورزان در مدیریت شبکه‌های آبیاری در حقیقت در اختیار گذاشتن حقوق اجتماعی کشاورزان به خود آنهاست و استفاده از این حقوق آنها را آگاهتر می‌سازد با در اختیار گرفتن مدیریت سیستهای آبیاری به عنوان یک عرصه بزرگ اجتماعی، اقتصادی و درگیر شدن در فعالیتهای مدیریتی و اقتصادی از قبیل برنامه‌ریزی تامین منابع مالی، جذب اعتبار و ارتباطات سیاسی بر مهارتهای خود در زمینه‌های برنامه‌ریزی، ساماندهی، بودجه و امور مالی بیفزایند.

مدیریت آبیاری مشارکت مدار عبارت است از: حضور مسئولانه و فعال کلیه ذیربط ها در مدیریت سامانه های آبیاری و زهکشی، بطوریکه برای انجام یک مسئولیت جمعی، جایگاه، نقش واقعی و اختیارات هر فرد، گروه و یا سازمان دولتی و یا غیردولتی، متناسب با میزان نقش حقیقی آنها، در فرایند بر مبنای اصول و مبانی رهیافت مدیریت مشارکت مدار شکل گرفته باشد. شایان ذکر است که در دنیا کشورهای: اسپانیا، آرژانتین، ایالات متحده و ژاپن دارای سابقه ای بیش از 30 سال در انتقال مدیریت آبیاری و واگذاری بخشی از فعالیتهای دولتی به کشاورزان می باشند.

توسعه و پیاده­سازی مدیریت مشارکتی منابع آب زیرزمینی، بعنوان اولین دستورالعمل از دستورالعملهای 8 گانه طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی دفتر نظام­های بهره برداری حفاظت آب و آبفای وزارت نیرو می باشد که در تیرماه 1394 به شرکتهای آب منطقه ای ابلاغ گردید. براساس آمارهای وزارت نیرو، کسری مخزن منابع آب زیرزمینی کشور در حدود 130 میلیارد متر مکعب است و پیش بینی می شود با توسعه و پیاده سازی طرحهای 8 گانه احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، سالانه 5% از این کسری مخزن جبران گردد.  در این راستا، شرکت آب منطقه ای کرمانشاه بعنوان اولین پروژه در سطح استان، مبادرت به پیاده­سازی طرح مدیریت مشارکتی منابع آب زیرزمینی در 3 دشت ممنوعه: حسن آباد، شیان و حمیل نمود. مشاور این پروژه، شرکت مهندسین مشاور بندآب غرب می باشد و هزینه برآورد پروژه نیز 650 میلیون ریال بوده است.

از اهداف طرح مذکور می توان به کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی با نصب کنتورهای هوشمند، افزایش بهره‌وری آب کشاورزی و همچنین کاهش مصرف آب آبیاری اشاره نمود.

موقعیت جغرافیایی محدوده طرح:

محدوده مطالعاتی حسن‌آباد – قلعه شیان با کد 2217 بخشی از حوضه آبخیز سیمره و کرخه علیا می‌باشد که با مساحت 688 کیلومتر مربع در جنوب باختری استان کرمانشاه بین عرض جغرافیایی 33 درجه و 51 دقیقه تا 34 درجه و15 دقیقه شمالی و طول‌ 46 درجه و 33 دقیقه تا 46 درجه  58 دقیقه شرقی واقع شده است از مجموع کل مساحت محدوده 449 کیلومتر مربع (65 درصد) در واحد کوهستان و 239 کیلومتر مربع (35درصد) در واحد دشت قرار دارد.

این دشت، از لحاظ تقسیمات سیاسی و جغرافیایی در استان کرمانشاه و محدوده شهرستان‌ اسلام آباد غرب قرار گرفته است. حمیل تنها شهر در محدوده بوده و روستاهای حسن‌آباد و قلعه شیان مهمترین روستاهای این منطقه به حساب می‌آیند. جاده ارتباطی کرمانشاه – اسلام‌آباد و اسلام‌آباد- حمیل مهمترین مسیر دسترسی به منطقه می‌باشند. محدوده طرح شامل 55 روستا و مزرعه واقع در 3 دهستان حسن‌آباد، شیان و حمیل می‌باشد.

از مجموع 55 روستای موجود در محدوده، 18 روستا در دهستان حسن آباد‌، 14 روستا در دهستان حمیل و 12 روستا در دهستان شیان قرار دارد و 11 آبادی در این محدوده شامل مکان و مزارع بوده که در 3 دهستان مذکور پراکنده‌اند. در نقشه 1 محدوده طرح به انضمام روستاهای واقع در آن ارائه گردیده است.

نقشه 1: محدوده مطالعاتی به انضمام روستاهای واقع در آن

مراحل انجام مطالعات:

پس از ابلاغ قرارداد از سوی کارفرمای محترم، در نخستین گام آمار بهره­برداران آب­زیرزمینی واقع در محدوده طرح از بانک اطلاعاتی کارفرما استخراج گردید. پس از بررسی­ها مشخص گردید که در مجموع، 250 بهره­بردار در این 3 دشت دارای پروانه بهره­برداری می­باشند. در گام بعدی و با هماهنگی کارفرمای طرح، جلسات متعددی با ادارات و نهادهای ذیربط در خصوص تبیین اهمیت انجام پروژه و اهداف طرح برگزار گردید. مجموعاً در حدود 10 جلسه با فرمانداری شهرستان اسلام­آبادغرب، بخشداری مرکزی، سازمان جهادکشاورزی استان، اداره جهاد کشاورزی شهرستان، اداره تعاون روستایی شهرستان و اداره امور منابع آب شهرستان برگزار گردید. در کلیه جلسات نمایندگان دستگاههای مذکور حضور داشتند و چالشهای پیش رو در انجام مطالعات مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. در مرحله بعدی و با شناختی که از کشاورزان دشتهای یادشده حاصل شده بود، تیمهای اجتماعی به دشتهای 3گانه اعزام گردیدند. مشکل اساسی که در مراحل اولیه جلسات با کشاورزان وجود داشت، طرح یک سوال اساسی از جانب کشاورزان بود. سوال همگی آنها این بود که با توجه به اینکه پروانه بهره­برداری هر چاه بصورت جداگانه برای هر کشاورز صادر می­گردد، چه الزامی وجود دارد که حتما کشاورزان هر دشت در قالب این تشکل قرار گیرند؟ به بیان دیگر اگر کشاورزان در قالب تشکل قرار نگیرند، عملا چه اهرم قانونی برای نهادهای ذیربط وجود دارد که آنها را مجبور به قرارگرفتن در قالب تشکل نمایند؟ پس از جلسات و نامه­نگاریهای متعدد با کارفرمای طرح، شرکت آب منطقه­ای کرمانشاه عنوان نمود که به کشاورزانی که در قالب تشکل آب­بران در این 3 دشت قرار نگیرند، هیچگونه خدماتی از قبیل: تمدید پروانه بهره­برداری، مجوز جابجایی چاه، کف­شکنی، شارژ کنتور هوشمند و ... را ارائه نخواهد نمود. این راهکار عملا گره­گشای بسیاری از نگرانیهای تیم مطالعاتی این پروژه بود.

طی سرشماری سال 1385 جمعیت ساکن در روستاهای مورد مطالعه 7084 نفر در قالب 1576 خانوار ساکن بوده است. این تعداد در آمار سال 1390 برابر 6446 نفر در قالب 2128 خانوار ساکن بوده است. ضمنا در حال حاضر، جمعیت ساکن در روستاهای مورد مطالعه 5859 نفر در قالب 2350 خانوار ساکن می باشد.

لازم به ذکر است که در انجام این مطالعات از فنون اصلی مطالعات اقتصادی- اجتماعی یعنی، مصاحبه فردی و گروهی و سایر فنون جمع‌آوری اطلاعات از قبیل تحقیق آماری و بررسی کتابخانه‌ای استفاده شده است. شکل 2، تصاویری از مراجعات حضوری کارشناسان پروژه و جمع­آوری میدانی اطلاعات از کشاورزان را نشان می دهد.

شکل 2: تصاویری از مراجعات حضوری کارشناسان پروژه و جمع آوری اطلاعات میدانی

همچنین در راستای اهداف پروژه، جلسات عمومی بصورت گروهی در مساجد روستاها در جهت آموزش کشاورزان توسط تیم مطالعاتی پروژه برگزار گردید. در شکل 3 تصاویری از این جلسات ارائه گردیده است.

شکل 3: تصاویری از تشکیل جلسات عمومی و کلاسهای آموزشی و توجیهی

با توجه به وسعت منطقه طرح و قرار گرفتن در 3 ناحیه از تقسیمات سیاسی منطقه و نیز تاثیر این عامل بر روابط اجتماعی بهره­برداران و نتایج بدست آمده در مصاحبه­های میدانی با بهره­برداران طرح و نیز باتوجه به هماهنگی بعمل آمده با کارفرمای طرح، مقرر گردید در این پروژه 3 تشکل مختلف بر اساس تقسیم­بندی دهستانهای موجود در منطقه تشکیل گردد. البته در حین انجام مطالعات و براساس دستورالعملهایی که پس از آن ابلاغ گردید، مقرر شد این تشکلها به اداره تعاون روستایی واگذار گردد. به ناچار و بر اساس اساسنامه­های اداره تعاون روستایی، تشکلهای مورد بحث، از تشکل آب­بران به شرکت تعاونی تولید روستایی تغییر یافتند. علت آن هم گستردگی بیشتر اساسنامه شرکتهای تعاونی تولید روستایی نسبت به اساسنامه تشکلهای آب­بران می­باشد.

اساسنامه ای که برای این 3 تشکل ارائه گردید، عینا مطابق با اساسنامه شرکت تعاونی تولید روستایی مصوب 19/2/1391 دفتر نظام بهره­برداری سازمان تعاون روستایی می­باشد. مطابق ماده 22 فصل پنجم اساسنامه، ارکان تشکل عبارتند از: مجمع عمومی، هیئت مدیره و بازرسان، که حدود اختیارات هریک در اساسنامه ارائه شده است.

بعنوان مثال مجمع عمومی شامل دو بخش: الف- مجمع عمومی عادی و ب-مجمع فوق العاده است که در این گزارش بدلیل محدودیت صفحات از جزئیات شرح وظایف آنها خودداری می شود.

هیئت مدیره هر تعاونی، شامل 5 عضو اصلی و 2 عضو علی البدل می­باشد و برای این منظور در جلسه مجمع عمومی عادی از بین نامزدهای معرفی شده، موضوع بند "ب" ماده 25 با رای مخفی و برای مدت 3 سال مالی انتخاب می­شوند. همچنین هر یک از تعاونی­ها، دارای 2 بازرس می­باشد که در امور حسابداری و تعاون دارای اطلاعات لازم باشند و با رای مخفی و اکثریت نسبی برای مدت 1 سال مالی انتخاب می گردند.

لازم به یادآوری است بدلیل محدودیت در ارائه گزارش حاضر، از شرح وظایف هریک از ارکان تشکل خودداری می گردد.

در پایان لازم به ذکر است که در حال تهیه این گزارش، 3 تعاونی تولید روستایی مذکور ثبت گردیده همگی 250 کشاورز واقع در محدوده طرح در قالب این شرکتهای تعاونی و تولید قرار گرفته اند و مراحل تحویل این تعاونی­ها به اداره تعاون روستایی در حال انجام است. همچنین بر طبق پروانه های بهره برداری، در مجموع 44000 مترمکعب بر سال برداشت آب از منابع آب زیرزمینی این 3 دشت صورت می­گیرد که پس از نصب کنتورهای هوشمند (که جزء اهداف اصلی این پروژه است)، مجموعاً 13000 مترمکعب بر سال از مصرف آب زیرزمینی کاسته خواهد شد.

در پایان لازم است که از همکاری صمیمانه کلیه نهادهای استانی و شهرستان اسلام آبادغرب در جهت پیشبرد اهداف این پروژه تشکر و قدردانی صورت گیرد.

منابع:

1. راهنمای روش مشارکت مدار برای تشخیص سریع مسایل و طرح ریزی عملیات در سامانه های آبیاری، انتشارات کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
2. رهنمود های انتقال مدیریت خدمات آبیاری، انتشارات کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
3. برنامه ریزی مدیریت بهره برداری و نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی، انتشارات کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
4. تجارت جهانی مشارکت کشاورزان در مدیریت آبیاری، انتشارات کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
5. دستورالعمل توسعه و پیاده سازی مدیریت مشارکتی منابع آب زیرزمینی، دفتر نظامهای بهره برداری حفاظت آب و آبفای وزارت نیرو، تیرماه 1394