گونه های امید بخش اکالیپتوس جهت جنگل¬کاری و تولید چوب در شرایط آبیاری با فاضلاب و پساب¬های صنعتی و بهداشتی

یکی از مناسبترین روش های بهره بردای از فاضلاب و پساب­های صنعتی و بهداشتی، استفاده از آنها در جنگل­کاری با گونه­های چوبی مناسب برای تولید چوب است. در این روش ضمن کاهش هزینه­های تصفیه فاضلاب از طریق تصفیه بیولوژیکی، به دلیل وجود عناصر غذایی، گیاهان سازگار از رشد مطلوبی برخوردار و شرایط مطلوبی را برای تولید چوب فراهم می­نمایند. تنوع گسترده گونه­های اکالیپتوس و نیز گوناگونی نیازمندی­های اکولوژیکی آنها، ضرورت دارد تا با هدف بهره­گیری از توان آنها در جنگل­کاری و توسعه فضای سبز در شرایط آبیاری با فاضلاب و یا پساب­ها، گزینش گونه­های مناسب از طریق آزمایش­های سازگاری، مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس نسبت به اجرای طرح سازگاری گونه و پرووانانس­های مختلف اکالیپتوس در شرایط اقلیمی یزد و از طریق آبیاری با پساب طی سال 1388 لغایت 1397 در دو فاز 5 ساله، مورد توجه قرار گرفت. طرح در شرایط تصفیه­خانه فاضلاب شهر یزد با کاشت هشت گونه، به تعداد36 اصله در هر تکرار به فاصله 3×3 متر و در سه تکرار به اجرا درآمد. گونه و پرووانانس­های مورد بررسی شامل E. rubida, E. saligna, E. saligna20762, E. macarthurii, E. viminalis, E. sargentii, E.  camaldulensis, E. microtheca  بودند. نتایج بررسی­های به عمل آمده در فاز نخست طرح نشان داد که گونه­های E. camaldulensis ، E. sargentii  و E. microtheca نسبت به سایرین از میزان استقرار بالاتر و معنی­داری (به ترتیب 6/98، 1/95 و 4/92 درصد) برخوردار بودند. شاخص­های عملکرد رویشی این سه گونه، نشان داد که در مجموع   E. camaldulensis نسبت به دو گونه دیگر دارای برتری بود. انجام هرس کف­بر که با هدف تولید جست­گروه برای تولید چوب صورت گرفت، نشان داد که در صورت سالم بودن ریشه، هر سه گونه از توانمندی بالایی در این خصوص برخوردار هستند.

شرح تجربه:

محدودیت­های اساسی در مناطق خشکی مانند یزد از جمله شوری آب و خاک، کمی بارش و سرماهای زمستانه و داغی هوا در تابستان­ها، دامنه انتخاب گونه­ها را بسیار تنگ نموده است. بردباری و نرمش اکولوژیک فراوان گونه­های مختلف اکالیپتوس امکان بالقوه­ای است که می­توان با انجام مطالعات اولیه و گزینش گونه­­ای متناسب با اهداف ایجاد فضای سبز، جنگل­کاری و تولید چوب و یا بیابان­زدایی استفاده کرد. چوبده بودن و دارا بودن ویژگی­های دارویی برخی از گونه­هایی که توان تحمل شرایط سخت محیطی را دارند امکان تولید فراورده­های چوبی و همچنین دارویی در مناطق خشک و کم آب نیز فراهم می­گردد. استفاده از گونه­های مختلف اکالیپتوس جهت بهره­برداری اقتصادی از پساب­های شهری و صنعتی از مزیت­های دیگر آنها است. مقاومت بسیار خوب برخی از گونه­های اکالیپتوس به مواد موجود در پساب از جمله عناصر سنگین باعث شده است تا سطح زیر کشت آنها بوسیله آبیاری با پساب­های شهری و صنعتی افزایش یابد (Al- Jamal و همکاران، 2001).

زمان و موقعیت جغرافیایی:

از اراضی و پساب تصفیه­خانه فاضلاب شهر یزد با مختصات جغرافیایی 31 درجه و 54 دقیقه عرض شمالی و 54 درجه و 24 دقیقه طول شرقی و ارتفاع از سطح دریا 1230 متر به مدت 6 سال از سال 1391 تا 1396 استفاده گردید. منطقه دارای اقلیم فرا خشک سرد بوده و از بارندگی متوسط 60 میلی متر در سال برخوردار است. کمینه و بیشینه مطلق دما به ترتیب 8/10- و 6/45 درجه سانتی­گراد به ثبت رسیده است.

تبیین مسائل و چالش‌های پروژه:

تخریب جنگل ها با هدف برداشت چوب از یک سو و محدود بودن منابع سلولوزی کشور در صنایع مربوطه از سوی دیگر باعث شده است تا ظرفیت های موجود برای تولید چوب مورد توجه قرار گیرد، از طرف دیگر تصفیه فاضلاب­های بهداشتی و صنعتی برای استفاده مجدد باید مورد توجه جدی قرار گیرد. یکی از مناسب­ترین روش­های کاهش آلودگی ناشی از وجود فاضلاب­ها در محیط، تصفیه و استفاده مجدد از آن در بخش­های کشاورزی و منابع طبیعی است. جنگل کاری با گونه های تند رشد مثل گونه هایی از اکالیپتوس، سالیان درازی است که در کشورهای دیگر مورد توجه قرار گرفته است. در بین گونه های اکالیپتوس، گونه هایی وجود دارند که ضمن تولید چوب با کیفیت در شرایط سخت محیطی، تحمل شرایط سخت آبیاری با فاضلاب را داشته، ضمن رشد مناسب، موجب تصفیه خاک از انباشت عناصر سنگین ناشی از آبیاری با فاضلاب نیز می شوند. شناسایی و انتخاب گونه و یا پرووانانس سازگار برای هر منطقه به عنوان چالش اساسی مطرح که ضرورت دارد برای آن زمان و سرمایه هزینه شود.

مراحل اجرا:

• تولید نهال از طریق کاشت بذر گونه و پرووانانس های تجاری اکالیپتوس
• انتخاب سایت، تسطیح و آماده سازی به مساحت تقریبی 5/1 هکتار
• آبرسانی و اجرای سیستم مناسب برای آبیاری
• غرس نهال ها و مراقبت های لازم برای استقرار مناسب
• آمار برداری سالانه از درصد استقرار و شاخص های رویشی
• انجام هرس کف­بر جهت بررسی عکس­العمل گونه­های انتخابی برای برداشت های مکرر

فرایندها و روش اجرا:

فاز نخست از سال 1388 با کاشت نهال یکساله در محل تصفیه­خانه فاضلاب شهر یزد، آغاز و به مدت 5 سال با هدف بررسی میزان استقرار و عملکرد رویشی گونه­های مختلف اکالیپتوس، ادامه یافت. با توجه به شرایط اقلیمی و سایر محدودیت­های اکولوژیکی از قبیل شوری آب و خاک، سرما و یخبندان، گرما و همچنین وزش بادهای شدید در منطقه، سعی گردید تا در میان گونه­های متعدد اکالیپتوس، تعداد هشت گونه و پرووانانس به شرح ذیل انتخاب گردد.

E. rubida, E. saligna20762, E. saligna. E. macarthurii, E. viminalis, E. sargentii, E. camaldulensis, E. microtheca

گونه­های مورد نظر به تعداد 36 اصله در هر تکرار در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار و به فاصله 3×3 متر کاشت گردیدند و با پساب تصفیه­خانه فاضلاب شهر یزد آبیاری شدند. در ابتدای فاز دوم طرح، نسبت به انجام هرس کف بر روی گونه های سازگار اقدام و تاثیر آن بر کمیت و کیفیت جست گروه های تولیدی بررسی شد. 

تجارب جهانی مرتبط:

مقاومت به تغییرات رطوبت خاک، مقاومت به میزان املاح موجود در خاک بویژه نمک، مقاومت به میزان شوری آب، مقاومت در برابر نوسانات دمایی و کمی رطوبت موجود در هوا و مقاومت در برابر وزش بادهای شدید از جمله عواملی هستند که در انتخاب گونه­ها باید مورد توجه قرار داد (Lamers و همکاران، 2006). هرچند راهکارهای متعددی برای بهبود مقاومت در گونه­های بومی از جمله انتخاب، اصلاح ژنتیکی و.... ارائه شده است، لیکن استفاده از برخی گونه‌های غیر بومی سازگار به شرایط اکولوژیکی مناطق خشک و نیمه خشک می­تواند راهکار موثری در جهت توسعه سطح پوشش گیاهی باشد. در زمینه سازگاری گونه­های مختلف اکالیپتوس تحقیقات گسترده­ای در داخل کشور صورت گرفته و گونه­های موفقی برای مناطق آب و هوایی مختلف کشور معرفی شده است (مرتضوی جهرمی، 1373، همتی، 1375، همتی، 1376، سردابی، 1377، ثاقب طالبی و دستمالچی، 1376، رستمی کیا و سردابی، 1395، حسین زاده و همکاران، 1396).

همانگونه که اشاره شد، از مزیت های مهم بسیاری از گونه­های اکالیپتوس، هرس پذیری و امکان کف بر کردن آنها برای برداشت مکرر چوب و بهره­برداری اقتصادی است. از طرفی برودت دما در برخی از سال­ها، موجب وارد شدن آسیب جدی به اندام هوایی بسیاری از گونه­های کشت شده اکالیپتوس می­گردد. درختانی که در اثر سرما و یخ­زدگی دچار آسیب می­شوند، معمولاً دارای ریشه­های سالمی هستند که می­توان از طریق کف­بر کردن و تولید جست­گروه، با کنترل رشد، مورد بهره­برداری قرار داد (Coleman & Douglas, 2008). با کف­بر کردن، جوانه­های خفته فعال شده و با رشد سریع، پوشش تاجی جدیدی تولید می­گردد. بهره­برداری از جست­گروه­ها با اهداف مختلف در گونه­هایی از اکالیپتوس مورد توجه قرار گرفته ­است (صالحه شوشتری و همکاران، 1389Blake, 1980; pinkard and Beadle, 1998; Pinkard, 2002; Alcorn et al., 2008 ;). استفاده از گونه­های تند­رشد اکالیپتوس و برداشت مکرر اندام هوایی گیاه، برای تصفیه فاضلاب، مورد توجه جدی قرار گرفته ­است (Al-Jamal و همکاران، 2002).Duncan  و همکاران (1998) تاکید کرده­اند که مهمترین راهکار تولید چوب و بهره­برداری اقتصادی از برخی گونه­های مستعد اکالیپتوس، تولید جست­گروه از طریق کف­بر کردن و فراهم کردن شرایط برای رشد سریع است.

نتایج:

نتایج بررسی­های به عمل آمده در پایان سال دوم پس از کاشت نشان داد که گونه­های E. camaldulensis ، E. sargentii و E. microtheca نسبت به سایرین از زنده­مانی و به عبارتی استقرار بالاتری (به ترتیب 6/98، 1/95 و 4/92 درصد) برخوردار و دارای اختلاف معنی­داری بودند. با گذشت زمان، تعداد بیشتری از درختان مربوط به گونه و پرووانانس­های مختلف از بین رفته و درصد زنده­مانی آنها کاهش یافت. با این شرایط در پایان فاز اول طرح (سال 1392) گونه­های E. camaldulensis ،   E. sargentii  و E. microtheca نسبت به سایرین از وضعیت به مراتب بهتری برخوردار (به ترتیب 1/83، 7/89 و 7/64 درصد) و دارای اختلاف کاملاً معنی داری بودند. با توجه به نتایج حاصل از میزان استقرار گونه­های مختلف در پایان فاز اول طرح (که شاخص مهمی برای ارزیابی میزان موفقیت گونه­ها بود)، در فاز دوم، عملکرد رویشی و واکنش به هرس کف­بر در سه گونه موفق  E. camaldulensis ،   E. sargentii  و E. microtheca مورد توجه قرار گرفت. نتایج حاصل از بررسی­های به عمل آمده در پایان فاز اول طرح (پایان سال 1392) نشان داد که هر چند سه گونه ذکر شده از نظر میزان استقرار دارای اختلاف زیادی نبودند، با این وجود در شاخص­هایی چون رشد ارتفاعی، حجم پوشش تاجی، قطر تنه و قطر برابر سینه دارای اختلاف معنی­دار بودند. بیشترین میزان رشد ارتفاعی مربوط به گونه E. camaldulensis  با 95/7 متر و کمترین آن مربوط به E. microtheca  با 58/4 متر بود. مقایسه میانگین داده­ها نشان داد که E. microtheca  باE. sargentii اختلاف معنی­داری در میزان رشد ارتفاعی نداشتند. از نظر قطر پوشش تاجی، اختلاف معنی­داری بین سه گونه E. camaldulensis ، E. microtheca،E. sargentii  مشاهده نگردید، هرچند بیشترین رویش قطری مربوط به گونه E. sargentii  با مقدار 93/3 متر  و کمترین آن مربوط به گونه E. camaldulensis  با 43/3 متر بود. داده­های مربوط به حجم پوشش تاجی E. camaldulensis ، E. microtheca،E. sargentii  نشان داد که بین سه گونه اختلاف معنی­داری وجود دارد. بیشترین حجم پوشش تاجی مربوط به گونه E. camaldulensis  با 85/24 متر مکعب بود. کمترین حجم پوشش تاجی مربوط به گونه  E. microthecaبا 48/16 متر مکعب بود.

تجزیه واریانس داده­های مربوط به قطرتنه درختان در ارتفاع 10 سانتی­متری سطح خاک نشان داد که بین گونه­های E. camaldulensis ، E. microtheca،E. sargentii  اختلاف معنی­داری وجود دارد. بیشترین قطر تنه مربوط به گونه  E. sargentii  با 51/23 سانتی­متر بود. با توجه به اهمیت کیفیت تنه درختان، تعداد انشعاب که شاخص مهمی برای ارزیابی آن می­باشد، مورد توجه قرار گرفت. بررسی­های به عمل آمده در این خصوص نشان داد که در بین گونه­های مورد بررسی، E. sargentii  با متوسط تعداد 78/2 انشعاب به ازای هر پایه بیشترین تعداد انشعاب را دارا بود، هرچند از نظر آماری با E. microtheca اختلاف معنی­داری را نشان نداد. E. camaldulensis  با متوسط 1/1 شاخه در هر پایه، کمترین میزان را به خود اختصاص داد که نشان از برتری کیفیت تنه در این گونه است. نتایج بدست آمده از قطر برابر سینه گونه­های مورد آزمایش نشان داد که هر چند  به دلیل تعدد اشعاب­های E. sargentii، مجموع قطر برابر سینه انشعاب­ها در این گونه افزایش معنی­داری داشت، با این وجود به دلیل پایین آمدن کیفیت تنه، اولویت با E. camaldulensis بود که متوسط تعداد انشعاب در هر پایه 1/1 اندازه­گیری شد که بالطبع از کیفیت بهتری برخوردار بود (با میانگین قطر برابر سینه 65/15 سانتی­متر).

بارش برف در انتهای زمستان 1392 و سرمای شدید و طولانی مدت، موجب یخ­زدگی اندام هوایی تمام گونه و پروونانس­های استقرار یافته گردید. این امر موجب شد تا با هدف برداشت چوب و همچنین احیای مجدد پایه­ها از طریق واکنش آنها به هرس کف­بر، نسبت به انجام این امر در ابتدای  سال 1393 اقدام گردد. کلیه پایه­ها در ارتفاع 15 سانتی­متری از سطح خاک کف­بر گردیدند (صالح شوشتری و همکاران، 1389). پس از سه ماه، تعداد جست به سه عدد در هر پایه کاهش یافت. پس از گذشت سه سال، نتایج کف­بر کردن، روی تعداد شش پایه در هر بلوک با انتخاب تصادفی ارزیابی شد. نتایج بررسی­های به عمل آمده در این خصوص نشان داد که هر سه گونه مورد آزمایش با وجود ریشه سالم و در شرایط آبیاری با پساب، از توانایی بالایی در تولید جست­گروه پس از کف­بر کردن، برخوردار بودند. مقایسه میانگین داده­های مربوط به تاثیر کف­بر کردن بر شاخص­های رویشی و عملکرد در گونه­های مورد بررسی نشان­داد که بیشترین قطر برابر سینه مربوط به E. camaldulensis بوده که با دو گونه دیگر از اختلاف معنی­داری برخوردار بود.  کمترین قطر برابر سینه نیز مربوط به E. sargentii بود که با دو گونه دیگر اختلاف معنی­داری داشت. قطر، سطح، حجم و درصد پوشش­تاجی E. camaldulensis از دو گونه دیگر بیشتر و از اختلاف معنی­داری برخوردار بود، هر چند در برخی شاخص­های ذکر شده با E. sargentii اختلاف معنی­داری نداشت. در تمامی شاخص­های ذکر شدهE. microtheca   پایین­ترین مقادیر را به خود اختصاص داد. در خصوص ارتفاع جست گروه­های ناشی از کف­بر کردن پایه­های سه گونه، مشخص شد که E. camaldulensis از وضعیت مناسب­تری نسبت به دو گونه دیگر برخوردار و دارای  اختلاف معنی­داری بود. تفاوت معنی­داری بین دو گونه دیگر نیز مشاهده شد که نشان از برتری E. microtheca دارد. بیشترین تعداد پایه­هایی که پس از کف­بر کردن، جست­گروه روی آنها تشکیل شد، مربوط به E. microtheca بود که با دو گونه دیگر از اختلاف معنی­داری برخوردار بود. شکل 1 سازگاری و میزان رشد رویشی برخی گونه­های اکالیپتوس کاشت شده در شرایط تصفیه خانه فاضلاب شهر یزد را نشان می­دهد.

شکل 1- سازگاری و رشد برخی گونه های اکالیپتوس کاشت شده در شرایط تصفیه خانه فاضلاب یزد

نتیجه گیری و جمع بندی:

آزمایش سازگاری با گونه و پروونانس­های مختلف اکالیپتوس در فاز اول طرح شامل E.rubida, E.viminalis, E.saligna-20762, E.macarthurii, E.sargentii, E.saligna,     E.camaldulensis و E.microtheca بود. نتایج اجرای طرح در فاز نخست نشان داد که گونه­های ذکر شده رفتارهای متفاوتی را از نظر درصد زنده­مانی یا استقرار، میزان رشد ارتفاعی، میزان رشد قطری، سطح و حجم پوشش تاجی و قطر تنه از خود نشان دادند. از گونه های ذکر شده گونه­های ,E.viminalis ,E.saligna E.rubida E.camaldulensis بویژه در سال­های اولیه دارای رشد ارتفاعی خوبی بودند، هرچند با گذشت زمان، میزان استقرار گونه­هایی چونE.viminalis E.saligna, E.rubida   به شدت کاهش یافت و سازگاری مناسبی را از خود نشان ندادند. گونه­هایی چون E.  microtheca،E. sargentii با وجود سازگاری بسیار خوب، از رشد خوبی نیز برخوردار و همراه باE. camaldulensis وارد فاز دوم طرح گردیدند. نتایج آزمایش در فاز دوم نشان داد که E. camaldulensis همراه با درصد زنده­مانی بالا، از نظر سایر شاخص­های مورد اندازه­گیری نیز دارای برتری بود. اگرچه E. microtheca و E. sargentii نیز با دارا بودن درصد استقرار بسیار خوب و همچنین رشد مطلوب (قطر و ارتفاع مناسب)، امکان کاشت آنها در شرایط اقلیمی یزد و آبیاری با پساب وجود دارد.

سازگاری بسیار بالای E. camaldulensis به شرایط نامساعد محیطی، از جمله آبیاری با پساب­های صنعتی و خانگی، رشد بالا و کیفیت تنه و همچنین واکنش مثبت به هرس کف­بر و تولید جست­گروه، می­توان آن­را به عنوان گونه برتر برای کاشت و بهره­برداری اقتصادی در شرایط مشابه محل آزمایش پیشنهاد نمود. به دلیل شاخص­های ریخت شناسی و زیبا شناختی مناسب دو گونه E.  microtheca ،E. sargentii می­توان از آنها در جنگل­کاری حاشیه شهر­ها و توسعه فضای سبز با استفاده از پساب­های خانگی و صنعتی در شرایط مشابه محل اجرای آزمایش استفاده نمود. این دو گونه از تحمل بالایی نسبت به خشکی و شوری برخوردار هستند که استفاده از آنها در شرایط سخت بیابان نیز میسر است. ظرفیت بالا در تولید جست گروه ناشی از هرس و بویژه هرس کف­بر، این امکان را فراهم می­نماید تا در صورت بروز یخبندان و یا سایر محدودیت­های رشد، نسبت به ترمیم آسیب­های وارده اقدام نمود. ظرفیت بالای هر سه گونه در تولید ماده موثره سینوئل، این امکان را فراهم می­نماید تا با هرس، سر شاخه­ها برداشت و در صنایع مربوطه، به کار گرفته شوند. سرشاخه­های پر برگ و زیبای E. sargentii این امکان را فراهم می نماید تا در گل­آرایی مورد استفاده قرار گیرد. واکنش مثبت به تولید سرشاخه بیشتر، بهره­برداری اقتصادی را در این خصوص توجیه می نماید. 

تقدیر و تشکر:

از همکاری صمیمانه شرکت آب و فاضلاب یزد و همچنین مسئولین محترم تصفیه خانه فاضلاب شهر یزد، به جهت فراهم نمودن امکانات لازم و بویژه تامین آب و زمین، قدردانی و تشکر به عمل می­آید.

منابع:

1. حسین زاده، ج.، سردابی، ح.، زرین کاویانی، ه.، 1396. بررسی و مقایسه رشد برخی گونه­ها و ارقام صنعتی اکالیپتوس در منطقه گرمسیری مهران. مجله جنگل و فرآورده­های چوب، 70 (1): 91-83.
2. ثاقب­طالبی، خ.، دستمالچی، م.،1376. نتایج آزمایشهای سازگاری گونه های درختی (پهن برگان)، تحقیقات سازگاری درختان غیر بومی در استان گیلان، موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور، شماره 168-1376، 136 صفحه.
3. سردابی، ح. (1377). بررسی سازگاری گونه­های مختلف اکالیپتوس و کاج در مناطق ساحلی و کم ارتفاع شرق استان مازندران. نشریه شماره 193، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، 133 صفحه.
4. رستمی­کیا، ی.، سردابی، ح.، 1395. بررسی مقدماتی سازگاری شش گونه اکالیپتوس به منظور جنگل­کاری در شرایط دیم. مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدید شونده، 7(2): 13-1.
5. عصاره، م.ح.، سردابی، ح.، 1386. اکالیپتوس، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، 672 صفحه.
6. صالحه شوشتری، م.ح.، بهنام فر، ک.، غدیری پور، پدرام.، 1389. تاثیر روش­های برش بر رشد و عملکردجست­های Eucalyptus camaldulensis 9616 در خوزستان. تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 18 (3): 484-469.
7. مرتضوی جهرمی، س.م.، 1373. معرفی گونه­های سازگار اکالیپتوس در مناطق غربی استان فارس، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، 71 صفحه.
8. همتی، ا.، 1375. نتایج نهایی سازگاری گونه­های اکالیپتوس و آکاسیا در استان کرمانشاه (قصرشیرین)، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور، 64 صفحه
9. همتی، ا.، 1376. نتایج نهایی سازگاری گونه­های درختی و درختچه­ای در شرایط دیم استان لرستان، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع. شماره 173، 88 صفحه. 
10. Alcorn, P.J., J. Bauhus, R.G.B. Smith, D. Thomas, R. James & A. Nicotra., 2008. Growth response following green crown pruning in plantation-grown Eucalyptus pilularis and Eucalyptus cloeziana, Canadian Journal of Forest Research, 38(4):770-781.
11. Al-Jamal, M.S., T.W. Sammis, J.G. Mexal, G.A. Picchioni & W.H. Zachritz., 2002. “A growth-irrigation scheduling model for wastewater use in forest production.” Agricultural Water Management, 56(1):27-79.
12. Brooker, M.I.H., A.D, Kleinig., 2001. Field guide to eucalypts. Hawthorn. Victoria: Bloomings Books.
13. Coleman, M. & A. Douglas., 2008. Coppice culture for biomass production in southeastern United States, Proceedings of the Short Rotation Crops International Conference; Bloomington, MN. Gen. Tech. Rep. NRS-P-31. Newtown Square, PA: U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Northern Research Station, pp. 9-10.
14. Duncan, M.J., G. Baker., G.C. Wall., 1998. Wastewater irrigated tree plantations: productivity and sustainability. Proceedings of the 61st Annual Water Industry Engineers and Operators’ Conference, Shepparton, pp. 18-20.
15. Lamers, J.P.A., Khamzina, A., M, Worbes., 2006. The analyses of physiological and morphological attributes of 10 tree species for early determination of their suitability to afforest degraded landscapes in the Aral Sea Basin of Uzbekistan. Forest Ecology and Management, 221,249- 259.
16. Pinkard, E.A., 2002. Effects of pattern and severity of pruning on growth and branch development of pre-canopy closure Eucalyptus nitens. Forest Ecology and Management, 157(1):217-230.
17. Pinkard, E.A., C.L. Beadle., 1998. Aboveground biomass partitioning and crown architecture of Eucalyptus nitens following green pruning, Canadian Journal of Forest Research, 28(9):1419-1428.