بسترسازی برای استقرار مدیریت مشارکتی در بهره برداری از شبکه مدرن آبیاری و زهکشی در نواحی عمرانی یک و دوم خرمشهر (منطقه حفار) در استان خوزستان

وجود اراضی حاصلخیز و منابع آب مناسب در بخش هایی از کشور، عرصه ای برای هنر نمایی مهندسان در طراحی شبکه های آبیاری و زهکشی با هدف ارتقای ظرفیت تولید محصولات کشاورزی و بهبود بهره وری مصرف آب پدید آورده است. در همین راستا علاوه بر هزاران هکتار شبکه های آبیاری و زهکشی به اجرا در آمده در سراسر سرزمین ایران، در سال های اخیر، مساحتی بالغ بر 550 هزار هکتار از اراضی استان های ایلام و خوزستان نیز در برنامه تجهیز به شبکه های آبیاری و زهکشی قرار گرفته اند. تجربه های بدست رسیده از پروژه های اجرا شده در سال های قبل، گواه این حقیقت است که جلب مشارکت فعال بهره برداران به منظور ایجاد نظام پایدار مدیریت مشارکتی در زمان طراحی و ساخت شبکه و سپس در دوره بهره برداری از شبکه های اجرا شده، نقش کلیدی در به ثمر نشستن اقدامات وسرمایه گذاری صورت گرفته دارد. با استناد به این مساله مهم، گروه مهندسی-اجتماعی آبانگاه، پس از انجام مطالعات ملی و بین المللی در رابطه با مدل ها و تجارب مشارکت بهره برداران محلی در مدیریت منابع آب، در جایگاه مشاور دفتر مدیریت مشارکتی سازمان آب و برق خوزستان، موفق به تدوین روش شناسی و برنامه عملیاتی در جهت پیاده سازی رهیافت مشارکت پایدار گردیده است. این برنامه جامع بصورت پایلوت (به منظور تحصیل مدلی قابل تعمیم به سایر مناطق) در پروژه استقرار نظام پایدار مدیریت مشارکتی در بهره برداری از تاسیسات آبیاری و زهکشی نواحی عمرانی یک و دو خرمشهر (حفار شرقی و غربی) به محک آزمون گذارده شده که تجربه ارزشمندی در سپهر مدیریت مشارکتی فراهم آورده است. در این مدل، در گام اول و با اتکا بر مطالعات چهارگانه اجتماعی، اقتصادی، فنی و حقوقی، شناخت دقیقی از شرایط حاکم بر منطقه بدست آمد. در ادامه و با حضور در میان جوامع محلی و کشاورزان عضو دو شرکت تعاونی تولید روستایی حفار شرقی و غربی، در طول زمان نزدیک به یکسال علاوه بر جلب اعتماد و برقراری روابط همسطح و دوسویه با بهره برداران، ساختارهایی مردم محور و مبتنی بر مشارکت آحاد اعضا ایجاد گردید که تمامی ذینفعان دولتی و غیردولتی را در برگرفته، امکان تحقق اهداف مشارکت را فراهم آورد. تعامل نزدیک با دستگاه های اجرایی مرتبط در مقیاس شهرستان و استان، به منظور رفع موانع مربوط به استقرار این مدیریت مشارکتی و مستندسازی و ارزیابی دقیق از اثربخشی و کارایی طرح و اصلاح مدل اولیه براساس نتایج آن، از دیگر اقداماتی بوده که در این مسیر دنبال شده است. این مدل و تجربه پیاده سازی شده از آن، می تواند الگویی برای استقرار مدیریت مشارکتی و توانمندسازی جوامع محلی برای افزایش بهره وری مصرف آب و سازگاری با کم آبی باشد. در این مجال، با هدف ارائه تصویری مجمل از مدل قابل تعمیم پیاده شده در این پروژه، مروری بر روند طی شده، ارائه می گردد.

1. زمان و موقعیت جغرافیایی:

کشت خرما در استان خوزستان سابقه ای چند هزار ساله دارد و یکی از محصولاتی است که با زندگی مردم پیوند ناگسستنی بر قرار ساخته است. اما با بروز جنگ تحمیلی اوضاع بویژه در مناطق جنگی دگرگون شد به نحوی که از 26000 هکتار نخیلات مناطق آبادان و خرمشهر پیش از شروع جنگ تحمیلی، تنها 10600 هکتار آن پس از جنگ باقی مانده است. این موضوع صدمه شدیدی به کشاورزی مردم این خطه، که یکی از اصلی ترین منابع درآمدی آنان به حساب می آید؛ وارد نموده است. از سوی دیگر عدم بهره برداری از زمین های کشاورزی برای دوره ای نزدیک به 15 تا 20 سال (به دلیل بروز جنگ و اثرات مخرب ناشی از آن) موجب شوری خاک، ایجاد اشکال در حاصل­دهی، بی انگیزه ای کشاورزان و بسیاری مسائل دیگر گردیده است که موانع بزرگ و مهمی بر سر راه کشاورزی به حساب می آیند. همه این موارد در کنار تغییرات ایجاد شده در اکوسیستم رودخانه کارون (شوری و کم آبی توامان)، لزوم تکمیل و اجرای طرح جامع تامین آب شرب و آبیاری نخیلات آبادان و خرمشهر را از سوی سازمان آب و برق خوزستان دوچندان نمود.

نیاز به ذکرست که علائم بروز شوری آب کارون از سال 1340 مشاهده شده بود و به دلیل احداث سدهای بزرگ در سرشاخه­ها و رودخانه­های منتهی به اروند، دولت و سازمان آب و برق مطالعاتی را برای ایجاد راه حل های پایدار جهت بهره‌برداری از کارون به عنوان منبع اصلی تامین آب منطقه آغاز نمودند. این مطالعات در سال 1355 و در 17 راه حل ارائه گردید. تغییر روش سنتی آبیاری (استفاده از جزر و مد) به شبکه آبیاری و زهکشی از مهمترین راه حل های این مطالعات بوده است. محدوده زیر پوشش طرح مذکور در مجموع 32000 هکتار از اراضی جزیره آبادان و خرمشهر می باشد و اجزای اصلی این طرح عبارتند از:

• احداث دو سد در بالادست و پایین دست بهمنشیر
• آبگیری از کارون بوسیله ایستگاه پمپاژ مارد
• احداث سد بر روی کارون در پایین دست این آبگیر
• احداث کانال مارد برای انتقال آب از کارون به بهمنشیر با ظرفیت 120 متر مکعب بر ثانیه
• احداث کانال ولیعصر برای انتقال آب از کانال مارد به غرب کارون با ظرفیت 13.5 متر مکعب بر ثانیه
• احداث شبکه های آبیاری و زهکشی در اراضی کشاورزی

انتظار می رفت با پیشبرد این اقدامات، پیشروی و شوری ناشی از آب دریا کنترل شده و بر منبع تامین آب مورد نیاز برای انجام کشاورزی در منطقه تاثیری نخواهد داشت. اما در عمل تاکنون هنوز چنین انتظاری محقق نشده است.

ایستگاه پمپاژ مارد با 42 پمپ و ظرفیت نهایی 120 متر مکعب در ثانیه و کانال مارد به طول 5/10 کیلومتر و همین ظرفیت در سال 1380 مورد بهره برداری قرار گرفتند. همچنین شبکه آبیاری و زهکشی نواحی عمرانی 1 و 2 خرمشهر که همان مناطق حفار شرقی و غربی می باشند در اواخر دهه هشتاد آماده بهره برداری گردید. تصویر 1-1 نمایی از کل پروژه و همچنین نمایی نزدیک از شبکه مربوط به مناطق حفار شرقی و غربی را نشان می دهد. شبکه آبیاری و زهکشی مذکور با مساحت 2800 هکتار و در 10 واحد آبیاری مستقل طراحی گردید اما تمامی این واحدها به مرحله اجرایی نرسیدند و تنها 8 واحد به بهره برداری رسید. این بهره برداری نیز به دلیل طولانی و پیچیده شدن تحویل شبکه به بهره برداران و همچنین مشکلات متعددی که در زمینه کشاورزی در منطقه وجود داشته کامل نبوده و به همین دلیل سرقت ها وتخریب های زیادی در طول چند سال به شبکه وارد گردید به نحوی استفاده از شبکه  قسمت هایی ممکن نبوده و جبران این خسارات نیازمند صرف بودجه سنگین بوده و از همه مهمتر هیچ سازمان و ارگانی مسئولیت این تعمیرات و بازسازی را بر عهده  نمی گرفت.

تیم آبانگاه در جایگاه مشاور دفتر مدیریت مشارکتی سازمان آب و برق خوزستان در سال های 1395-1397در منطقه حضور یافت. این بازه زمانی با کمبود بارش باران و شور شدن آب کارون همراه گردید و این موضوع شرایط را پیچیده تر و دشوارتر نمود. بی اعتمادی شدید مردم به نمایندگان دستگاه های اجرایی و بهره­وری اقتصادی بسیار اندک کشاورزی نیز بر چالش های مسیر پیش رو افزوده بود.

 

تصویر1- مختصات نواحی عمرانی 1 و 2 خرمشهر و تصویر طرح کلی اجرا شده در منطقه

 

2. شرح تجربه:

• ورود به منطقه

همانطور که گفته شد منطقه حفار خرمشهر و شبکه آبیاری و زهکشی احداث شده توسط سازمان آب و برق خوزستان در این منطقه بواسطه برخی مسائل از جمله شوری آب و خاک و آسیب به پیشینه کشاورزی منطقه به دلیل جنگ، با بازدهی بسیار اندک مورد بهره برداری قرار می گرفته است. با هدف ارتقای بهره وری بویژه در حوزه توزیع آب و همچنین تسهیل امور کشاورزی، دو شرکت تعاونی تولید روستایی یکی در حفار غربی (اراضی حاشیه غربی رودخانه) و دیگری در حفار شرقی (اراضی شرقی رود کارون) با پیگیری و راهبری اداره تعاون روستایی خوزستان تشکیل گردید. اما اهدافی که از این اقدام مورد نظر سازمان تعاون روستایی بود هرگز محقق نشد و از همین روی دفتر مشارکت و نظام های بهره برداری از آب در سازمان آب و برق خوزستان بر آن شد تا از تجربه مشاور آبانگاه در خصوص استقرار نظام پایدار مشارکتی بهره برداری نماید.

• شناسایی، انجام مطالعات چهارگانه و آنالیز کنشگران

در اولین گام اجرای این پروژه، ضروری بود تا شناسایی کاملی از شرایط منطقه در ابعاد مختلف بدست آید و از همین روی در قالب مطالعات آنالیز کنشگران، در این خصوص اقدام شد. مهمترین این اقدامات انجام چهار دسته مطالعات در حوزه های اجتماعی (انجام سه مرحله پیمایش و تهیه گزارش جامع اجتماعی منطقه)، اقتصادی (بررسی الگوهای کشت و محاسبه بهره­وری اقتصادی، ارزش گذاری قیمت آب، پیشنهاد ارتقای بهره وری کشاورزی)، فنی(ارزیابی شبکه، وضعیت توزیع آب و ...) و حقوقی(کاداستر منطقه، قوانین مشارکت، وضعیت حقوقی شرکت های تعاونی موجود، تدوین قرارداد مشارکتی جدید و ...) بود که طبق برنامه در طول سه ماه تدوین شد و البته در طول پروژه تکمیل نیز گردید.

• اعتماد سازی در میان جوامع محلی

در مطالعات اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته علاوه بر سه مرحله پایش، از روش های تسهیلگری و فراتسهیلگری نیز بهره گیری شد. آنچه بیش از هر چیز مشخص بود، دیوار بی اعتمادی میان مردم و دستگاه های دولتی بود که بواسطه وعده ها و تعهدات انجام نشده بوجود آمده بود. در این میان موازنه مشارکت بصورت ملموس به سمت مردم سبک شده بود و لازم بود تا ارتباطی صمیمی و واقعی با جوامع محلی ایجاد گردد. در این راستا تیم متخصص شرکت مشاور،که متشکل از نیروهای بومی و غیر بومی بود، با حضور در میان جوامع محلی (حضور در اراضی کشاورزی، شرکت در برنامه های مذهبی مناسبتی و همچنین مجالس ختم و ...) و برگزاری جلسات تسهیلگری جهت شناسایی مشکلات و تعریف راهکارهای مختلف، ارتباطی نزدیک با اهالی برقرار نمود. ارتباط صادقانه و دوستانه با افراد کلیدی (شیوخ و ریش سفیدان)، تلاش در جهت پایبندی به تعهدات، پیگیری جدی موضوعات چه در دستگاه دولتی و چه در بخش مردمی، صداقت و احترام، درک شرایط سخت مردم، ایجاد نگاه همسطح و تعریف برد- برد در مسائل و منافع از نکات کلیدی در ایجاد و حفظ اعتماد به شمار می آید.

• نظریه نئوکارکردگرایی

این نظریه بر این باور است که زمینه همکاری میان کنشگران مختلف را ابتدا باید در سطح خرد و میان مدت تعریف نمود تا پس از سرریز تعامل صورت گرفته، در سطوح بالاتر امکان همکاری طولانی مدت و تفاهمات اساسی فراهم آید. بدین ترتیب بستر اعتماد لازم برای سازوکار بلندمدت فراهم آمده و زمینه بروز تعارضات جدید به شدت کاهش می یابد.

از جمله مهمترین مشکلاتی که در این پروژه وجود داشت، ایجاد لوپ ناقص در تحویل دادن و تحویل گرفتن شبکه آبیاری و زهکشی میان معاونت سازمان آب و برق خوزستان و طرف مقابل (مردم محلی-جهاد کشاورزی) بوده است.

برای غلبه به این مشکل و البته مشکل عدم اعتماد دو راهکار اصلی در نظر گرفته شد. تعریف دوره موقت بهره برداری به عنوان تلاش برای ثبت تجربه ای از بهره برداری مشارکتی با موافقت دو طرف. دوم انتقال مشروط شبکه به بهره برداران در دو مرحله.

• دوره بهره برداری موقت

میتنی بر نظریه نئوکارکردگرایی پیشنهاد شد تا در یک فصل کشت تلاش شود شبکه آبیاری و زهکشی بصورت موقت توسط شرکت های تعاونی تولید روستایی در منطقه مدیریت گردد. این پیشنهاد موافقان و مخالفانی داشت از جمله شرکت بهره برداری حاضر در منطقه که متولی شبکه های آبیاری و زهکشی آبادان و خرمشهر است و این موضوع را نمی پسندید. در نهایت پیشنهاد با تغییراتی اجرایی شد.

تحقق این امر موجب گردید کشاورزان نسبت به ادامه همراهی و همکاری با تیم آبانگاه دلگرم شده و در ادامه مسیر تلاش بیشتری در راستای همسو شدن با اهداف پروژه از خود نشان دهند. همچنین زمینه برای تحویل موقت و مشروط شبکه به
بهره برداران نیز فراهم گردید.

 

 

نمودار1- مجموعه اقدامات و برنامه های در نظر گرفته شده جهت استقرار نظام مدیریت مشارکتی

 

3. بخشی از نتایج و دستاوردها:

• انتقال شبکه به بهره برداران محلی

شبکه آبیاری و زهکشی پس از تکمیل عملیات اجرایی به دلیل عدم وجود متولی و بهره بردار مشخص، رها گردید و سرقت ها و نواقصی در آن ایجاد شد. سازمان آب و برق خوزستان نیز اعلام کرد تا زمان تحویل قطعی شبکه به بهره بردار مشخص حاضر به رفع نواقص نخواهد بود. شرکت تعاونی روستایی و مردم محلی نیز حاضر به تحویل گرفتن مسئولیت شبکه دارای نواقص و کاستی نبودند. برای حل این مشکل ابتدا نواقص فنی شبکه با جزئیات دقیق مورد شناسایی قرار گرفت و بر اساس آن، فرم هایی ویژه طراحی شد که به تایید و امضای همه کنشگران (کشاورز صاحب زمین، شرکت تعاونی منطقه، جهاد کشاورزی خرمشهر و شرکت بهره برداری) می رسید و از طریق این فرم ها بیش از 85 درصد شبکه (در قالب تحویل خطوط فرعی و شیرفلکه ها با ذکر میزان نواقص) به بهره برداران نهایی و شرکت تعاونی تولید روستایی تحویل شد و زمینه برای رفع نواقص مهیا گردید. همچنین با تعریف فاکتورهای اجتماعی، مدلی جهت بهینه سازی عملیات رفع نواقص تهیه شد که با اجرای این مدل مشخص گردیدبه کمک اولویت بندی فاکتور اجتماعی نواقص شبکه، می توان با هزینه کرد بخش کمتری از کل هزینه مورد نیاز ( برابر 38%) ، بخش عمده شبکه (65%) را رفع نقص نمود. همچنین گزارشی به همراه برآورد ریالی رفع نواقص برای کارفرما تهیه شد.

 

نمودار2:  وضعیت تحویل شبکه آبیاری و زهکشی به بهره برداران حفارشرقی(چپ) و حفار غربی(راست)

 

• آموزش مهارت ها و اصول مشارکت

در راستای تحقق کامل اهداف انتقال شبکه، برنامه های آموزشی متعددی برای مدیرات و اعضای شرکت های تولید روستایی منطقه تعریف گردید که از جمله آن­ها می توان به کارگاه های ویژه مدیران در رابطه با وظایف هیات مدیره و حدود اختیارات و نحوه برنامه ریزی در شرکت؛ کارگاه های آموزشی معرفی شرکه و نحوه بهره برداری از آن؛ کارگاه های آموزشی- ترویجی سازگاری با شوری آب و خاک، کشت نخیلات، کشت های جایگزین؛ کارگاه های آموزش دستورالعمل های نگهداری و بهره برداری از شبکه؛ کارگاه آموزشی آبیاری صحیح و ... را نام برد.

• جمع بندی مشارکتی مشکلات و مسائل و راهکارها

ارتقای بهره وری کشاورزی در کنار استقرار نظام پایدار و کارای مدیریت مشارکتی دارای ابعاد متعدد و پیچیده است به نحوی که تحلیل آن عموما یک بعدی صورت گرفته و راه حل های یک بعدی نیز برای آن تجویز می گردد. برای رفع این معضل، با کمک همه کنشگران جدولی از مشکلات و مسائل و چالش های موجود در بهره برداری از شبکه و همچنین سازگاری با مشکلات کمی و کیفی آب و خاک تهیه گردید و راهکارهایی برای هر کدام از آنها تدوین و مسئول تحقق راهکار و روش پیگیری نیز مشخص گردید.

• توانمندسازی اقتصادی نهاد محلی بهره بردار

برای شکل گیری نظام پایدار بهره برداری از شبکه ضروری است تا نهاد بهره بردار محلی به خودگردانی مالی برسد. در این رابطه مجموعه روش های تولید ثروت و لازمه ها و پیش زمینه های تحقق این راهکارها با کمک بهره برداران تدوین شد. این راهکارها در دو دسته داخلی (در داخل شرکت تعاونی قابل تحقق است) و بیرونی (نیاز به کمک و همکاری سایر نهادها دارد) تقسیم بندی گردید. یکی از این راهکارها انجام خدمات مربوط به شبکه بود که تا کنون توسط شرکت بهره برداری انجام می گرفت و اکنون به دست تعاونی انجام می شود و بخشی از بودجه دولتی مربوط به آن به تعاونی پرداخت می گردد.

• تدوین چارچوب بهره برداری مشارکتی

با هدف استمرار ساختار مشارکتی ذکر شده، دستورالعملی با کمک همه کنشگران تدوین شد و برای هر کدام از کنشگران شامل بهره برداران، شرکت های تعاونی تولید روستایی، شرکت بهره برداری، جهاد کشاورزی و سازمان آب و برق خوزستان متناسب با جایگاه و حدود قانونی، وظایفی تدوین گردید. این ساختار در قالب جلسات هماهنگی محلی با مدیریت شرکت تعاونی تولید روستایی فعال گردید.

همچنین با توجه به اینکه تحویل شبکه موجب کاهش هزینه های سازمان آب و برق خوزستان می شود، قراردادی با شرکت تعاونی تولید روستایی از سوی دفتر مشارکت های سازمان منعقد گردید و بر اساس محاسباتی، مبلغی به شرکت تعاونی بابت افزایش بهره وری و کاهش هزینه ها پرداخت می گردد.

• استخراج مدل مشارکتی

کاربردی کردن تجربه بدست آمده در قالب مدل یا فلوچارت به نحوی که قابلیت تعمیم به سایر نقاط را داشته باشد یکی از اهداف مهم پروژه به حساب می آمد. از این­روی مطابق با نمودار ... فلوچارتی طراحی گردید که با دنبال کردن آن می توان به تصویری نسبتا کامل از میزان مهیا بودن شرایط و بسترها جهت مدیریت مشارکتی شبکه های آبیاری و زهکشی دست یافت. در ادامه این فلوچارت قابل مشاهده می باشد.

 

نمودار3: فلوچارت تعیین وضعیت آمادگی جهت استقرار نظام پایدار مدیریت مشارکتی

 

4. صرفه جویی در مصرف آب:

در این خصوص با بررسی شیوه های کنونی بهره برداری از آب در منطقه که بصورت غیر حجمی و غیر حساب شده می باشد، در کنار ناهماهنگی هایی که میان شرکت بهره بردار به عنوان مدیر ایستگاه های پمپاژ و شرکت تعاونی بوجود می آید، همچنین عدم حضور نماینده شرکت تعاونی به عنوان میراب جهت تحویل آب به کشاورزان و گاه بهره برداری های غیر مجاز، به نظر می­رسد قابلیت بالایی برای ارتقای راندمان کاربرد اب وجود داشت. در شرایط مطلوب بهره برداری از منابع آب توسط نهاد بهره بردار محلی بصورت تحویل حجمی منابع، از طریق افزایش بهره­وری و راندمان توزیع آب در شبکه و مزرعه و کاهش اتلاف آب، امکان صرفه جویی تا 15 درصد آب وجود دارد. این صرفه جویی از طریق اقدامات زیر قابل انجام می باشد:

1. ایجاد تناسب میان حجم آب تحویلی به بهره بردار از سوی میراب و سطح زیر کشت واقعی محصول
2. جلوگیری از هدر رفت آب در زمان آبیاری بوسیله نظارت و سرکشی میراب در اراضی
3. جلوگیری از اتلاف آب به دلیل آسیب دیدن شبکه یا نقص فنی
4. جلوگیری از برداشت های غیر مجاز و خارج از نوبت سایر بهره برداران از طریق سرکشی

در این صورت شرایط مصرف با فرض زیر کشت رفتن تمام منطقه به شرح جدول زیر می باشد.

جدول محاسبه حجم آب قابل صرفه جویی با فرض کشت 1800 هکتار در کل منطقه

الگوی کشت واقعی	حجم آب تحویلی در شبکه بر اساس جدول تعرفه ها (متر مکعب) با فرض کشت کل منطقه	میزان کاهش مصرف 15 درصدی (متر مکعب)	مجموع حجم آب مورد نیاز در سال (متر مکعب)
سبزی جات	2591280	388692	2202588
صیفی جات	5721120	858168	4862952
علوفه (یونجه)	38586960	5788044	32798916
خرما	95934600	14390190	81544410
مجموع		21425094	121408866

 

5. نتیجه‌گیری و جمع‌بندی:

حصول اهداف والای مدیریت مشارکتی بیش از هرچیز نیازمند اعتمادسازی و فهم اصول مذاکرات سازنده است. در این میان تعهد تمامی طرفین (حاکمیت و جوامع محلی) به نقش ها و وظایف پیش بینی شده نقش بسزایی دارد.

اصلی ترین آموخته ها عبارتند از:

کارایی روش اعتماد سازی گام به گام (نئوکارکردگرایی) در تحویل موقت و نهایی شبکه

کاربردی نبودن دستورالعمل های کلی یکسویه و اهمیت توجه ویژه به جزئیات

ضرورت بازساختار چینی در تشکل های نظام بهره برداری توسط بهره برداران محلی

اهمیت توجه به زیرساخت های تحقق خودگردانی مالی تشکل ها(درآمدها، آب بها، بهره وری)

لزوم دخیل شدن اصول مدیریت مشارکتی از ابتدای تعریف پروژه(مرحله طراحی)

لحاظ تاثیر سناریوهای مختلف منبع آب در کلیت موضوع نظام بهره برداری(کیفیت و کمیت آب)

 

6. تقدیر و تشکر:

تشکر و قدردانی ویژه از مدیران سازمان آب و برق خوزستان بویژه آقایان مهندس شمسایی و خدری و خانم مهندس ادهم ملکی مدیر محترم دفتر مشارکت های مردمی و نظام های بهره برداری که بدون حضور و حمایت ایشان امکان حصول موفقیت در این پروژه ممکن نبود. همچنین تقدیر از مردم عزیز منطقه حفار خرمشهر و مدیران دو شرکت تعاونی تولید روستایی حفار شرقی و غربی.

 

7. منابع و مراجع:

گزارشات 36 گانه ارائه شده از سوی مهندسین مشاور آب کاوان آبانگاه به سازمان آب و برق خوزستان در روند پیشبرد پروژه