تحول کشاورزی شهرستان دشتستان ( طرح اصلاح شیوه آبیاری نخیلات)

استان بوشهر با داشتن شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک و نزولات آسمانی اندک، یکی از استانهایی است که در آن آب مهم‌ترین عامل محدود کننده توسعه کشاورزی است. به همین دلیل کلید موفقیت و توسعه بخش کشاورزی استفاده بهینه از منابع آبی موجود و ارتقای راندمان بهره وری است. اما در حال حاضر نخیلات استان بوشهر با شیوه‌های ناکارآمد سطحی و غرقابی آبیاری می‌شوند که این امر موجب افت راندمان مصرف آب و کاهش بهره‌وری آن شده است. تمام این عوامل اصلاح شیوه آبیاری در سطح نخیلات استان بوشهر با هدف استفاده بهینه از منابع آب و جلوگیری از هدررفتن آن را به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است.

در حال حاضر شیوه آبیاری نخیلات در منطقه بصورت غرقابی بوده که در گویش محلی به روش استخری مصطلح می باشد. در این روش محدوده زمین توسط یک بند خاکی به ارتفاع تقریبی 2 متر محصور شده و کشاورزان با توجه به میزان آب دریافتی از شبکه که حدودا" با دور آبیاری 4 الی 6 ماه می باشد اقدام به پر نمودن سطح باغ خود می نماید به نحوی که شبیه یک استخر پر از آب می شود.

با نگاهی اجمالی به شرایط پیشرو و موجود نهایتا" به این نتیجه می رسیم که اصلاح روش آبیاری کنونی یک ضرورت است و می بایست شرایط آبیاری حال حاضر منطقه را با روش های نوین آبیاری تحت فشار تطبیق داد.

در حال حاضر آب مورد نیاز برای آبیاری نخیلات با استفاده از کانالهای آبیاری بتنی درجات 1، 2 و 3 تأمین و در اختیار باغات قرار می گیرد ولی در طرح توسعه مقرر گردیده با احداث ایستگاه پمپاژ مرکزی بر روی کانالهای درجه 2 آب مورد نیاز با استفاده از لوله های پلی اتیلن و یو پی وی سی تأمین و به باغات انتقال یافته و در سطح باغات نیز با اجرای سیستم آبیاری تحت فشار نسبت به آبیاری قطره ای اقدام نمود. پیش بینی می شود طرح پیشنهادی در یک دوره زمانی پنج ساله اجرا شود.

مهمترین ضرورت و پیش نیاز اجرای طرح تامین آب مطمئن و تنظیم شده می باشد . تامین فشار مورد نیاز به روش ثقلی و یا پمپاژ ، تغییر روش های سنتی و غرقابی به شیوه های نوین آبیاری و افزایش راندمان آبیاری از ملزومات اجرای این طرح می باشد.

متن اصلی:

این طرح درسطح 34500 هکتار از اراضی و باغات منطقه دشتستان که شامل 18500 هکتار اراضی باغی و 15000 هکتار اراضی زراعی می باشد و مابقی توسعه ای می باشد. طرح با محوریت تامین آب مطمئن ، افزایش راندمان و ارتقا بهره وری آب از طریق انتقال آب با لوله و تغییر شیوه آبیاری سنتی به روش های نوین آبیاری ، اصلاح  و نوسازی نخیلات موجود و حذف و جایگزینی نخیلات کم بازده و ایجاد اشتغال پایدار در منطقه هدف گذاری شده است . مهمترین ضرورت و پیش نیاز اجرای طرح تامین آب مطمئن و تنظیم شده می باشد . تأمین فشار مورد نیاز به روش ثقلی و یا پمپاژ ، تغییر روش های سنتی و غرقابی به شیوه های نوین آبیاری و تامین نهادهای کشاورزی از دیگر ملزومات اجرای این طرح می باشد . مرحله اول اجرای طرح در سطح 10100 هکتار از 34500 هکتار کل اهداف طرح طی تفاهم نامه بین استانداری ، نمایندگان وزارت خانه های جهاد کشاورزی و نیرو و سازمان مدیریت منعقد گردیده است، که شامل مناطق سعد آباد ( 2400 هکتار ) آبپخش ( 6500 ) و کلل ( 1200 هکتار ) می‌باشد.

استان بوشهر با داشتن شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک و نزولات آسمانی اندک، یکی از استانهایی است که در آن آب مهم‌ترین عامل محدود کننده توسعه کشاورزی است. به همین دلیل کلید موفقیت و توسعه بخش کشاورزی استفاده بهینه از منابع آبی موجود و ارتقای راندمان بهره وری است. اما در حال حاضر نخیلات استان بوشهر با شیوه‌های ناکارآمد سطحی و غرقابی آبیاری می‌شوند که این امر موجب افت راندمان مصرف آب و کاهش بهره وری آن شده و همچنین عوامل محدود کننده دیگر همچون شور شدن اراضی کشاورزی و مشکلات زهکشی را تشدید کرده است.

تمام این عوامل اصلاح شیوه آبیاری در سطح نخیلات استان بوشهر با هدف استفاده بهینه از منابع آب و جلوگیری از هدررفتن آن را به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است. در این راستا بمنظور بهره گیری حداکثری از ظرفیت های استان و به منظور برنامه ریزی برای اقدام عملیاتی جهت تحول در نخلداری استان بوشهر( که با قریب به 380000 هکتار باغات نخل و تولید 175 هزار تن خرما از استانهای اصلی تولید این محصول می باشد) طرح تحول کشاورزی شهرستان دشتستان تهیه گردید. این طرح با سه هدف اصلی صرفه جویی در مصرف آب، اصلاح واریته وعملیات اصلاح و نوسازی نخیلات به دنبال دستیابی به اهداف مهمی همچون کاهش 52 درصدی مصرف آب، افزایش 100 درصدی راندمان آبیاری و جایگزنی 60 درصد از نخیلات کم بازده با رقمهای اقتصادی می باشد. از اهداف مهم دیگر این طرح می توان به اصلاح و نوسازی 40 درصد از شبکه های آبیاری و زهکشی استان و افزایش اشاره کرد. برآورد اولیه این تحولات عظیم در بخش نخیلات استان بالغ بر 16124 میلیارد ریال می باشد. لیکن بر اساس برآوردهای انجام شده 12558 میلیارد ریال درآمد سالانه کشاورزان و فعالان این عرصه را در پی خواهد داشت.

موقعیت طرح

شهرستان دشتستان با مساحت 6327 کیلومتر مربع بزرگترین شهرستان استان می باشد که مشتمل بر 6 بخش، 9 شهر و 12 دهستان می اشد. در محدوده طرح 5 شهر دالکی، وحدتیه، سعدآباد و شبانکاره با 98 روستا با جمعیت 1077112 نفر قرار دارند. شهرستان دشتستان با دارا بودن پیشینه بیش از 350 سال در برداشت آب از رودخانه های دالکی و شاپور و اجرای شبکه های آبیاری و زهکشی و کاشت نخیلات یکی از بزرگترین دارندگان سطح زیر کشت خرمای کشور می باشد و امرار معاش اغلب ساکنین با کشاورزی خصوصا نخلداری گره خورده است.

 

 

وضعیت موجود آبیاری در منطقه

در حال حاضر شیوه آبیاری نخیلات در منطقه بصورت غرقابی بوده که در گویش محلی به روش استخری مصطلح می باشد. در این روش محدوده زمین توسط یک بند خاکی به ارتفاع 2 متر محصور شده و کشاورزان با توجه به میزان آب دریافتی از شبکه که حدودا با دور آبیاری 4 الی 6 ماه می باشد اقدام به پر نمودن سطح باغ خود می نماید به نحوی که شبیه یک استخر پر از آب می شود. مشکلات حاصل از اعمال این گونه آبیاری در نهایت همه عوامل فوق سبب کاهش محصول در واحد سطح، کاهش منابع آبی موجود و بروز فقر و مشکلات اقتصادی برای کشاورزان منطقه گردیده و پدیده مهارجرت را در پی خواهد داشت. سالانه بالغ بر 800 میلیون متر مکعب آب ( معادل 43 درصد از منابع سطحی و 57 در صد از منابع زیرزمینی) در بخش کشاورزی استان به مصرف می رسد که معادل 87 درصد کل آب مصرفی استان می باشد. قریب به 63% آب کشاورزی استان به مصرف 38000 هکتار باغات می رسد که 33400 هکتار آن را نخلستان ها تشکیل میدهند. قریب 16800 هکتار از 30000 هکتار نخلستانهای استان در 5 شبکه آبیاری و زهکشی آبپخش، دالکی، کلل، وحدتیه، و اهرم قرار دارد که آب مورد نیاز آنها از طریق منابه سطحی و ساز ه های تنظیمی و مابقی از طریق چاهها تامین میگردد. و کمتر از 9% بصورت دیم می باشد.

 

شیوه آبیاری موجود و ارزیابی آن

آبیاری نخلستان‌های واقع در شبکه های آبیاری و زهکشی به روش غرقابی،حوضچه ایی و با راندمان و بهره وری بسیار پایین صورت می گیرد. علیرغم شرایط سخت خشکسالی یک دهه اخیر،در شبکه های آبیاری و زهکشی به ازای هر اصله نخل بطور متوسط قریب 110متر مکعب آب اختصاص یافته و به عبارتی به ازای هر کیلو گرم خرمای تولیدی 66/3 متر مکعب آب اختصاص یافته است محصول تولیدی هر اصله نخل نیز بطور متوسط کمتر از 30 کیلوگرم اعلام گردیده است.در این روش به ازای مصرف 3500 تا 4000 متر مکعب آب یک کیلو خرما تولید میشود. که بهره وری مصرف آب در تولید محصول خرما 300 گرم به ازای هر متر مکعب آب است. علاوه بر شیوه نادرست آبیاری بخش قابل توجهی از کانالهای درجه 1 و2 خاکی بوده و ضمن هدر رفت زیاد آب پایین بودن راندمان انتقال و افزایش تبخیر، هزینه نگهداری و بهره برداری زیادی نیز در بر دارد.

نحوه تحویل آب به باغداران

در شبکه‌های موجود تشکل‌های مردمی که در تأمین و توزیع آب تأثیر گذار باشند شکل نگرفته است. باغداران هر شبکه با انتخاب خانه کشاورز و یا مسئولین محلی نمایندگان خود را برای ایجاد هر گونه هماهنگی با شرکت بهره برداری انتخاب و معرفی می نمایند. بدلیل کاهش شدید آورد رودخانه ها آبیاری نخیلات در طول سال بین 3 الی 4 بار  صورت می گیرد. و فاصله بین 2 آبیاری گاه از 3 ماه تجاوز می کند. این امر به نارضایتی باغداران و پایین آمدن عملکرد تولید خرما و کاهش کیفیت محصول منجر گردیده است. در روند فعلی تحویل آب به باغداران به روش ساعتی تنظیم می گردد. "هر اصله نخل 3 ساعت با دبی 100 لیتر در ثانیه" لکن مراعات همین تحویل حجمی سنتی با مشکل مواجه و باغداران تا استخرهای احداثی پای نخیلات را مملو از آب نکنند حاضر به بستن کانال و فطع آبیاری نمی باشند.

ضرورت اصلاح روش آبیاری

با نگاهی اجمالی به شرایط پیشرو و موجود نهایتا به این نتیجه می رسیم که اصلاح روش آبیاری کنونی یک ضرورت است و لذا می بایست شرایط آبیاری حال حاضر منطقه را با روش های نوین آبیاری تحت فشار تطبیق داد که پیش بینی می شود نتایج مثبت ذیل را به همراه داشته باشد:

• افزایش راندمان آبیاری به 85 درصد و کاهش هدر رفت آب
• کاهش مشکلات زهکشی
• استفاده بهینه از منابع آبی موجود
• افزایش تولید محصول در واحد سطح و بهبود وضعیت اقتصادی کشاورزان

 نحوه اجرای طرح:

در حال حاضر آب مورد نیاز برای آبیاری نخیلات با استفاده از کانالهای آبیاری بتنی درجات 1، 2 و 3 تأمین و در اختیار باغات قرار می گیرد ولی در طرح توسعه مقرر گردیده با احداث ایستگاه پمپاژ مرکزی بر روی کانالهای درجه 2 آب مورد نیاز با استفاده از لوله های پلی اتیلن و یو پی وی سی تأمین و به باغات انتقال یافته و در سطح باغات نیز با اجرای سیستم آبیاری تحت فشار نسبت به آبیاری قطره ای اقدام نمود. پیش بینی می شود طرح پیشنهادی در یک دوره زمانی پنج ساله اجرا شود.

فراوانی نخیلات، تولید خرما و مصرف آب در شهرستان دشتستان

شبکه آبیاری و زهکشی	مساحت  ( هکتار)	تعداد نخل (اصله)	مقدار خرمای تولیدی ( تن)	آب مصرفی (م.م.م)	آب اختصاصی به ازای یک کیلو خرما ( لیتر)
آبپخش	6500	964971	33773	487 میلیون متر مکعب تخصیص وزارت نیرو   268 میلیون متر مکعب در سال متوسط چند ساله اخیر	3780
دالکی و وحدتیه	8400+ 750	1317855	32946
کلل	1200	167365	4184
مجموع شبکه ها	16850	2450191	70903
چاه مزرعه ای	8639	1346800	58797	92	1564
مجموع	25489	3796991	129700	360	2775

حجم آب صرفه جویی در قابل پیش بینی در طرح

روش آبیاری	حجم آب مصرفی در شرایط خشکسالی و نرمال
	در واحد سطح ( متر مکعب)				کل شبکه ها (م.م.م)
	خشکسالی و کم آبی		نرمال		خشکسالی	نرمال
سنتی - غرقابی	15900		28900		268	487
نوین	14000				236
میزان صرفه جویی در مصرف آب
در واحد سطح ( متر مکعب)				کل شبکه ها (م.م.م)
خشکسالی		نرمال		خشکسالی			نرمال
1900		14900		32			251

جدول بیانگر این موضوع است که با ارتقا ء راندمان آبیاری از شرایط فعلی به حدود 80% ، حجم آب موجود که تحت تاثیر بیش از یک دهه خشکسالی کفاف تقاضای باغداران را ننموده است و اعتراضات آنها را در پی داشته است ، نه تنها این نیاز را پاسخگو خواهد بود بلکه آب مکفی و در زمان مورد نیاز و به دفعات در اختیار نخیلات قرار خواهد گرفت و درصد قابل توجهی نیز صرفه جویی خواهد شد.

در این طرح شیوه آبیاری نخیلات از روش سنتی حوضچه ای و غرقابی به روش تحت فشار تغییر می یابد. پیش بینی شده است که با اصلاح روش آبیاری تعداد دفعات آبیاری از حداکثر سه دوره فعلی به 120دور در سال افزایش یابد. دوره آبیاری سه روز در میان و حجم آّب تحویلی به نخل نیز متناسب با فصل سال و مراحل مختلف محصول در نظر گرفته می شود. پیش بینی شده است که با اصلاح واریته خرما درآمد قابل توجهی عاید باغداران شود.

توجیهات اقتصادی طرح:

1. حصول درآمد ناشی از عملکرد محصول زراعی و اصلاح واریته نخیلات از ابتدای سال اول بهره برداری و حصول درآمد ناشی از عملکرد جایگزینی واریته از ابتدای سال چهارم بهره برداری ( هر سال 30 درصد)
2. بازگشت کل سرمایه گذاری صورت پذیرفته در سال ششم بهره برداری

 

نتیجه‌گیری

اصلاحات جامع بخش کشاورزی و آب شهرستان دشتستان به هدف ارتقا بهره وری آب و افزایش ارزش افزوده حاصل از هر متر مکعب متن  مصرفی اجرا می گردد در شرایط کنونی روش آبیاری موجود سنتی بوده و راندمان آبیاری در خوشبینانه ترین حالت به 40 درصد میرسد هدف اول در انجام اصلاحات ارتقاء بهره وری آب به بالای 70 درصد است که در قالب اصلاح شیوه آبیاری عملیاتی خواهد شد. در این عملیات علاوه بر ایجاد سازه های نوین آبی، سازه های سنتی نیز اصلاح گردیده و با تشکیل تشکل های آب بران، زمینه مشارکت بهره برداران در نگه داری و مدیریت سامانه آب بیش از پیش فراهم خواهد شد. در صورت عملیاتی شدن طرح، می توان از محل آب های صرفه جویی شده به دلیل ارتقاء بهره وری( جدول ذیل) در توسعه کشت محصولاتی نظیر سبزی و صیفی و همچنین گیاهان دارویی که دارای مزیت نسبی هستند استفاده نمود.

 

محاسبه بهره‌وری و بازدهی مصرف آب

عنوان	وضعیت موجود	وضعیت اصلاح شده	نرخ رشد (درصد)
حجم آب مصرفی( م.م.م)	268	268	ثابت
مقدار محصول تولیدی	92465	356486	285
تثبیت و ایجاد اشتغال (نفر)	8780	30334	245
درآمد حاصل از فروش محصول ( میلیارد ریال)	1418	12558	785
بازدهی یا بهره وری اقتصادی آب ( ریال به ازای هر متر مکعب آب مصرفی)	5290	53212	906
بازدهی یا بهره وری فیزیکی آب ( گرم تولید محصول به ازای هر متر مکعب آب مصرفی)	345	1330	285