نگاهی به تاریخچه آبیاری دراستان بوشهر

سابقه پیدایش مدیریت آب رامیتوان به زمان ساکن شدن انسان وشروع کشاورزی درکناررودخانه ها پیوند داد.دراستان بوشهرکه دارای اقلیم گرم وخشک است،وجودآثارسازه های آبی مربوط به دوران هخامنشی وساسانیان نشانگرتوجه ویژه مردم وحکومتهابه آب می باشد.تا قبل از سال 1318 بهره برداری ازمنابع آب دراستان بوشهرتوسط مالکان وخوانین محلی مدیریت می شد.وجودشبکه های آبیاری ونخیلات باقدمت بیش از یکصدسال،ازجمله کانال حاج مهدی درمنطقه دالکی دلایل اثبات این واقعیت است.تشکیل بنگاه مستقل آبیاری درسال 1318 رامی توان نقطه شروع حاکمیت واعمال مدیریت دولتی برآب دراستان بوشهردانست.بنگاه مستقل آبیاری به عنوان یک تشکیلات منسجم وقدرتمنددرمنطقه حاکمیت می کرد،به نحوی که حتی درامورسیاسی،انتظامی واقتصادی منطقه دخالت داشت.به عنوان نمونه فعالیت بنگاه درتوزیع آذوقه درقحط سالیها،همکاری دراجرای اصلاحات ارضی، درگیری باقدرتها ی محلی درموردبهره برداری ازآب کشاورزی رامی توان ذکرکرد.باتشکیل بنگاه مستقل آبیاری،مشارکت مستقیم مردم دربهره برداری از آب ،به شکل پرداخت سهمی ازمحصول(یک سوم)تغییریافت.باتوجه به مشکلات دریافت محصول به عنوان آب بها درسالهای بعد،معادل ریالی محصول ازکشاورزان دریافت می شد.دردهه 1340 با تشکیل وزارت آب و برق و سازمان های آب منطقه ای ،بنگاه مستقل آبیاری شبانکاره،تحت عنوان آبیاری ناحیه دشتستان،زیرنظرآب منطقه ای فارس قرارگرفت.درسال 1370 با مطرح شدن بحث خصوصی سازی ،این تشکیلات به شرکت بهره برداری ازشبکه های آبیاری وزهکشی استان بوشهر(سهامی خاص)تبدیل شد.روندمشارکت مردم درمدیریت شبکه های آبیاری قبل و بعدازتشکیل بنگاه مستقل آبیاری و درطول دوره فعالیت شرکت بهره برداری به عنوان محورهای اصلی بحث دراصل مقاله تشریح شده است.

مقدمه

انسان با شروع کشاورزی و ساکن شدن در مناطق پر آب اقدام به حفر چاه ،استحصال آب از رودخانه و ساختن سیل بند برای حفاظت خود در مقابل سیل نمود . انجام این امور مستلزم ایجاد یک جامعه سازمان یافته بود که در نهایت منجر به پدید آمدن حکومتها و تمدنها شد.تا اوایل قرن بیستم ، میزان تقاضا برای مصرف آب کمتر از مقدار آب قابل استحصال از چرخه هیدرولوژی کره زمین بود ،ولی با افزایش بی رویه جمعیت ،رشد و توسعه اقتصادی کشورها و بالا رفتن مصرف سرانه آب ،کمبود آب به عنوان یکی از مسایل مهم جامعه بشری مطرح شد.با توجه به افزایش میزان اراضی تحت آبیاری در جهان و محدودیت منابع آب، بخش آبیاری برای موقعیت جهانی تنها یک راه در پیش رو دارد و آن مدیریت و مصرف آب پایدار است .

پایداری آبیاری نیازمند این است که سیستم کلی مدیریت آب به شکلی طراحی گردد که کلیه مصرف کنندگان ،مشتاق پرداخت آب بها و مشارکت در نگهداری تاسیسات با بهره وری و تولید بیشتر از منابع آب و خاک باشند.

یکی از راههای موفقیت در توسعه مدیریت مشارکتی آبیاری ،بررسی سوابق و تاریخچه آبیاری و مشارکت مردم در بخش آب است.

در این مقاله سعی شده است تاریخچه ای مختصر از آب و آبیاری و نحوه مدیریت آن در استان بوشهر ارائه شود.

 

سیمای آب و کشاورزی استان بوشهر

استان بوشهر در جنوب ایران با مساحت 25360 کیلومترمربع در مدار 27 درجه و 14 دقیقه تا 30 درجه و 16 دقیقه  عرض شمالی و 50 درجه و 6 دقیقه تا 52 درجه و 58 دقیقه طول شرقی در حاشیه خلیج فارس قراردارد .(شکل شماره 1)

 

شکل 1- موقعیت استان بوشهر در کشور

 

از نظر آب و هوا ،استان بوشهر دارای اقلیم گرم و خشک بوده ، حداکثر دما در تابستان 50 درجه سانتیگراد و حداقل آن در زمستان گاها" به صفر درجه می رسد .متوسظ بارندگی سالانه 217 میلی متر است . بخش عمده آب مصرفی کشاورزی از منابع زیرزمینی و بخشی نیز از آبهای سطحی تامین می شود.

مهمترین رودخانه‌های استان به نام‌های دالکی، شاپور، باهوش، مند و حله می باشد که غالبا" از کوههای زاگرس در استان فارس سرچشمه می‌گیرند. استان بوشهر دارای یک سد مخزنی به ظرفیت 670 میلیون مترمکعب (سد رییس‌علی دلواری) و سه شبکه آبیاری با مساحت 17000 هکتار می باشد که حدود90 درصد آنها زیر کشت نخیلات قرار دارد. حجم آب ورودی به شبکه ها ،سالانه حدود 500 میلیون متر مکعب می باشد که بوسیله بندهای انحرافی شبانکاره ، سرقنات و اهرم از رودخانه های شاپور ،دالکی و باهوش استحصال می شود.همچنین شبکه آبیاری سد رییس علی دلواری در سطح 11000 هکتار در حال احداث می باشد.

سازه‌های آبی باستانی  بوشهر

آثار باستانی کاوش شده در استان بوشهر حاکی از رونق این استان در دوران هخامنشی و ساسانی است . آثار باستانی مربوط به کاخ کوروش در اطراف برازجان و همچنین آثار بدست آمده از شهر قدیمی توٌج (توز) در منطقه سعدآباد (حاشیه های رودخانه شاپور) ازجمله این موارد می باشد.

سازه‌های آبی باستانی معروف استان بوشهر همانند  چاههای آب باستانی، آسیاب‌های آبی زیرراه ، قنات‌های قدیمی، سد گلوکلات در شهرستان جم، سازه انحراف آب کلغرون واقع بر رودخانه شاپور؛ حکایت از سابقه مدیریت آب و آبیاری در استان بوشهر دارند اگرچه از نحوه مدیریت و بهره برداری از این تاسیسات اطلاع چندانی در دست نیست. (شکل‌های شماره 2 و3 )

 

شکل 2- سد گلوکلات (دوره ساسانیان)

 

شکل 3- چاه آب قدیمی دردشتستان (دوره هخامنشیان)

 

قدیمی‌ترین سازه آبی که مستندات تاریخی و نحوه احداث و بهره برداری از آن مشخص شده است ،شبکه آبیاری دالکی قدیم است.

بررسی تاریخچه تحولات مدیریت آب و آبیاری در استان بوشهر

در مورد مدیریت آب در دوران هخامنشی و ساسانی ،متأسفانه اطلاعات چندانی وجود ندارد. قدیمی ترین شبکه های آبیاری در استان بوشهر که در حال حاضر نیر (با بازسازی و بهسازی )مورد استفاده قرار می گیرد ؛شبکه آبیاری دالکی در شهرستان دشستان می باشد.

«البته از دوران هخامنشیان در مسیر رودخانه شاپور آثار تونل آبگیری  در محلی به نام شاه قاسم وجود دارد که آب رودخانه شاپور را وارد اراضی توج (محدوده شبکه آبیاری دالکی) می کرده است.

آبادانی و تجدید حیات آبی منطقه توٌج به دوره حکومت صفویان و مهاجرت 2500 خانوار شیعه از عراق به این منطقه بر می گردد. ازبین این اعراب شخصی به نام حاج محمدحسن که از اهالی بصره عراق بوده و با فن آبیاری و نهرکشی در شط العرب آشنایی داشته است ، اقدام به احداث نهری جهت انتقال آب رودخانه دالکی به بلوک زیرراه می نماید که مأمورین محلی دولت وقت مانع ادامه کار او می شوند و به او متذکر می شوند که می بایستی از حکومت مرکزی مجوز بگیرد.

نامبرده نیز به اصفهان رفته و در ملاقاتی که با شاه سلطان حسین داشته ، با متقاعد نمودن ایشان ،حکمی از شاه دریافت می نماید که تاریخ صدور این حکم در سال 1129 هجری قمری است .(تصویر شماره 4)

از نکات قابل توجه این فرمان می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• در فرمان قید شده که یک پنجم درآمد حاصل از آب به عنوان آب بها،متعلق به حاج محمد حسن (متصدی طرح) می باشد.
• در آن زمان تمام این منطقه اراضی خالصه دولت بوده است
• شاه سلطان حسین با بخشودگی دیون مردم به حکومت در این منطقه موافقت می کند
• در این منطقه قبلا" هم کانال آبیاری وجود داشته وکشت آبی رایج بوده است.» (فارسنامه ناصری)
• البته از نحوه مدیریت و عملکرد شخص نامبرده در زمان بهره برداری اطلاعی به دست نیامده است ولی همین سند منسوب به شاه سلطان حسین می تواند حداقل بیانگر نحوه مشارکت مردم در احداث و بهره برداری از تاسیسات آبی در این منطقه باشد.
• شخصی به نام نظام السلطنه مافی که خود از مصادر امور ناصرالدین شاه بوده، در خاطرات خود می نویسد:
• «در آن زمان حدود 70 درصد اراضی مملکت و روستاها خالصه دولت بوده که به علت عدم امنیت ،نداشتن سرمایه و بلاتکلیفی ،خراب و وضعیت ناهنجاری داشتند و کار به جایی رسیده بود که حتٌی گندم مورد نیاز دولت هم عایدش نمی شد،من به شاه پیشنهاد دادم که اجازه دهد تمام روستاها و اراضی خالصه دولت به افراد فروخته شود تا از محل درآمد آن خزانه مملکت پر شود و خریداران را موظف کنیم مالیات معمول خالصجات را به دولت بپردازند تا ضرری متوجه دولت نشود . شاه  این پیشنهاد را با مشاوران خود بررسی و به تصویب رساند .
• خود آقای نظام السلطنه از افرادی بوده که اقدام به خرید املاک خالصه نمود و بلوک خشت در استان فارس و بلوک زیرراه (حوزه شبکه آبیاری دالکی )جزء املاک خریداری شده توسط نامبرده می باشد.»(خاطرات نظام السلطنه مافی)
• این اقدام را نیز می توان به عنوان تجربه ای از واگذاری امور به مردم ،مورد دقت و بررسی بیشتر قرارداد.
• سازمان‌دهی تشکیلات مدیریت آب بوشهر به صورت دولتی از سال 1317 هم زمان با طرح احداث سد شبانکاره شروع شد.(مطالب این بخش براساس سوابق موجود در بایگانی شرکت بهره برداری از شبکه های  آبیاری و زهکشی استان بوشهر و اطلاعات بدست امده از افراد خبره محلی تدوین شده است.)

 

شکل 4- حکم شاه سلطان حسین

در آن سال بانک فلاحت و پیشه و هنر (کشاورزی کنونی) از طرف دولت مأمور شد برای تامین آب آبیاری مورد نیاز آبیاری اراضی شبانکاره ،بر روی رودخانه شاپور سدی بسازد.البته قبل از آن یکی از خوانین محلی با ایجاد سد پوشالی بر روی رودخانه در فصل تابستان آب مختصری به اراضی پایین دست منتقل و اقدام به کشت صیفی می کرده است.

در سال 1320 ساختمان سد انحرافی شبانکاره تکمیل و قسمتی از کانالهای شبکه آبیاری نیز حفاری می شود. با شروع جنگ جهانی دوم و اشغال کشور توسط بیگانگان تکمیل تأسیسات آبیاری متوقف می شود.

خشکسالی طی سالهای 1322 و 1323 و قحطی و کمیابی غلات موجب شد که بنگاه آبیاری بدون توجه به نواقص تاسیسات آبیاری اجازه بهره برداری از سد وشبکه آبیاری را صادر کند.

در سال 1320 قبل از پایان ساختمان سد جلسه ای با حضور خوانین ،ریش سفیدان و کدخدایان شبانکاره و رئیس کارگاه آبیاری شبانکاره تشکیل و برای پرداخت آب بها تصمیماتی به شرح دیل اتخاذ گردید:

• ازمحصولات شتوی (گندم ،جو) یک پنجم کل محصول
• از محصولات صیفی (جالیز ،کنجد و000)و درختان غیر مثمر یک سوم کل محصول
• از درختان خرمایی که مثمر و قبلا" کشت شده یک پنجم کل محصول

توسط کشاورزان بابت آب بها به بنگاه آبیاری پرداخت شود.

لازم به ذکر است که علیرغم اینکه در این شبکه کلیه امور بهره برداری ، توزیع آب و تعمیر و نگهداری توسط بنگاه آبیاری انجام می شده است . مدیریت بنگاه مستقل آبیاری شبانکاره به منظور جلب مشارکت کشاورزان رایزنیهایی با کدخدایان و افراد معتمد محلی انجام می‌دادند که بعنوان نمونه می توان به صورتجلسه مورخ 9/2/1323 (تصویر شماره 5) اشاره نمود که در آن، کدخدای هر روستا مسئول حفظ انهار آبیاری و جمع آوری سهمیه محصول بنگاه آبیاری شده است.

به موازات احداث و بهره برداری شبکه آبیاری شبانکاره توسط دولت ،شبکه آبیاری سنتی دالکی که قبلا" به چگونگی احداث آن اشاره شد ،توسط مالکان و خوانین منطقه مورد بهره برداری قرار می گرفت و باغداران ضمن مشارکت در تعمیر و نگهداری کانال‌ها، سالانه بخشی از محصول خود را به مالکان پرداخت می‌کردند. این روند تا سال 1344 و تشکیل وزارت آب و برق و سازمان‌های آب منطقه ای ادامه داشت که با تشکیل سازمان‌های آب منطقه ای ،بنگاه آبیاری شبانکاره به آبیاری ناحیه دشستان که زیر مجموعه سازمان آب منطقه ای فارس، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد بود ، تغییر نام یافت.

پس از تشکیل آبیاری ناحیه دشستان، در خصوص مشارکت کشاورزان در مدیریت شبکه های آبیاری تغییر خاصی مشاهده نمی شود؛ تنها نکته قابل ذکر تغییر نحوه مشارکت مالی کشاورزان ( پرداخت آب بها ) از پرداخت غیرنقدی (محصول) به پرداخت نقدی بود. همچنین شبکه های دالکی و اهرم که قبلا"بصورت سنتی و توسط مردم و مالکان بهره برداری می شد در اختیار آبیاری ناحیه دشستان قرارگرفت.

این روند تا سال 1370 و تشکیل شرکت بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی استان بوشهر ادامه داشت.با مطرح شدن بحث خصوصی سازی در اقتصاد ایران ،بخش آبیاری نیز دچار تحول شد.

اداره آبیاری ناحیه دشستان به شرکت بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی استان بوشهر (سهامی خاص ) تبدیل شد .اگرچه هدف اصلی ایجاد شرکت بهره برداری، فراهم نمودن زمینه مشارکت کشاورزان در مدیریت بهره‌برداری از تأسیسات آبیاری و زهکشی بود ، ولی به علت فراهم نبودن زمینه های لازم ، علیرغم تلاش زیاد مدیران و کارکنان شرکت ،  موفقیت چندانی حاصل نشد.

 

 

شکل 5- صورتجلسه 9/2/1323 بنگاه آبیاری

برای آگاهی بیشتر، وضعیت مشارکت کشاورزان در بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی استان بوشهر از سال 1370 تاکنون تشریح می شود.

استان بوشهر دارای سه شبکه آبیاری می باشد که به علت تفاوتهای فرهنگی ، تاریخی ،اجتماعی و اقتصادی کشاورزان تحت پوشش هر یک از شبکه های آبیاری، نحوه مشارکت آنان در بهره برداری از تأسیسات آبیاری متفاوت می باشد:

الف - شبکه آبیاری دالکی:

 این شبکه با 8000 هکتار وسعت ،دارای سابقه 300 ساله می باشد که جریان احداث و بهره برداری آن تا زمان تشکیل شرکت بهره برداری تشریح شد . هم اکنون نیز مشارکت کشاورزان به ویژه در توزیع آب، البته بدون وجود تشکل‌های رسمی دیده می شود.

در این شبکه انتقال و توزیع آب در کانالهای درجه یک توسط شرکت بهره‌برداری انجام می شود و آب در ابتدای کانال‌های درجه 2 تحویل نماینده کشاورزان و میراب محلی می‌شود. توزیع آب در کانالهای فرعی بر اساس برنامه زمانبندی و به نسبت تعداد نخیلات هر کشاورز انجام می شود . همچنین لایروبی کانالهای فرعی نیز توسط خود کشاورزان انجام می‌شود.

کارهای مربوط به توزیع آب و پیگیری خواسته های کشاورزان در سازمانها و ارگانهای دولتی توسط افراد معتمد و منتخب از بین کشاورزان ، بدون دریافت حق الزحمه انجام می شود و فقط میراب محلی بابت حق الزحمه خود مبلغی از کشاورزان دریافت می کند.

ب - شبکه آبیاری اهرم:

این شبکه با حدود 1000 هکتار وسعت در محدوده شهر اهرم واقع شده است . مشارکت کشاورزان در این شبکه با سازمان دهی خاصی توسط کشاورزان انجام می‌شود که شرح جزئیات آن نیاز به فرصت بیشتری دارد . در این شبکه سه کانال درجه 2 وجود دارد که شرکت بهر برداری آب را در ورودی کانال اصلی تحویل سه نفر نماینده منتخب کشاورزان می‌دهد .

برنامه توزیع و تقسیم آب بین سه کانال و نیز کانال‌های فرعی و بین باغداران براساس مقدار دبی موجود و تعداد نخیلات ، در مقیاس ساعت و دقیقه انجام می شود.

عملیات لایروبی کانالهای فرعی نیز توسط کشاورزان انجام می شود.

ج- شبکه آبیاری شبانکاره :

این شبکه که از سال 1320 (زمان تأسیس ) با مدیریت دولتی اداره می شده است ، از نظر مشارکت کشاورزان با دو شبکه دیگر استان متفاوت می باشد.

علیرغم اینکه از بدو تأسیس تلاش‌هایی جهت جلب مشارکت کشاورزان انجام شده بود ولی این فعالیت‌ها مقطعی بوده و در بین کشاورزان نهادینه نشده است. تا قبل از تشکیل شرکت بهره‌برداری در اکثر کانالهای درجه 2 و3 نیز آب توسط کارکنان اداره آبیاری توزیع و تقسیم می شده است .

پس از تشکیل شرکت بهره برداری ، تلاشهای زیادی برای سازماندهی کشاورزان و ایجاد تشکلهای آب بران انجام شد و نتیجه ای که از این تلاشها بدست آمده است ؛ معرفی افرادی به عنوان نماینده باغداران و میراب محلی توسط کشاورزان بوده که میزان فعالیت و همکاری آنها نیز در محدوده کانالها و یا روستاهای مختلف با هم متفاوت می باشد.

 

بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به بررسی های انجام شده مشاهده می کنیم که موضوع مشارکت در مدیریت آب و آبیاری در استان بوشهر دارای سابقه تاریخی است. در حال حاضر علیرغم اینکه بحث مشارکت کشاورزان هم در ساخت و احداث و هم در بهره برداری از تأسیسات و شبکه های آبیاری مورد تأکید دولت می باشد ولی متأسفانه موفقیت چندانی بدست نیامده است.

با توجه به اینکه در یک فعالیت مشارکتی حداقل دو طرف قضیه درگیر می باشند ،( دولت و مردم ) بنابراین برای موفقیت در این مقوله باید ضمن تدوین راه کارهای لازم ، نسبت به شناسایی خصوصیات دو طرف اقدام شود.

از آنجا که می بینیم در سیصد سال قبل موضوع مشارکت در احداث شبکه آبیاری دالکی با یک راهکار ساده ( اختصاص20 درصد درآمد حاصل از سرمایه گذاری به سرمایه گذار) با موفقیت انجام شده است . بنابراین می توان با استفاده از این تجربه و تغییر و تطبیق آن با شرایط امروز ، نسبت به اجرای پروژه های آبی با مشارکت بخش خصوصی اقدام نمود .

همچنین مشارکت کشاورزان در بهره برداری از شبکه های آبیاری نیز در  استان بوشهر و سایر نقاط کشور دارای تجارب موفقی است که می تواند با شناسایی نقاط ضعف و قوت این تجارب مورد استفاده قرارگیرد.

بنابراین با توجه به وجود پتانسیل تمایل به مشارکت در کشاورزان ، شاید بتوان گفت که یکی از علل ناکامی در جلب مشارکت کشاورزان ، وجود نارسایی در برنامه ریزی و شیوه اجرای کار از سوی دولت و دستگاه های اجرایی باشد.

 

پیشنهادها

نظر به اینکه در اینجا فرصت بررسی دقیق و جزئیات تجارب موفق مشارکتی استان بوشهر وجود ندارد ،پیشنهاد می شود تجربه مشارکت در احداث شبکه آبیاری دالکی و تجربه مشارکت در مدیریت بهره برداری شبکه آبیاری اهرم به عنوان دو تجربه مشارکتی موفق در استان بوشهر مورد بررسی دقیق قرارگرفته و با شناخت نقاط ضعف و قوت آنها در جهت حل مشکلات موجود در جلب مشارکت کشاورزان و سرمایه گذاران مورد استفاده قرار می گیرد.

علاوه براین تجدید نظر در شیوه اجرایی طرحهای مشارکتی و نیز برنامه های وزارت نیرو در جهت جلب مشارکت کشاورزان در بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی ، به عنوان یکی از راه کارهای موفقیت در مشارکت ، باید مورد توجه قرار گیرد.

 

منابع:

1. آذرنیا ، م .1341 ، گزارش بنگاه مستقل آبیاری شبانکاره
2. اتحادیه (نظام مافی) ، م .1386،خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی ، تهران: انتشارات تاریخ ایران
3. حسینی فسایی ، ح .1382 ، فارسنامه ناصری ، تهران :انتشارات امیرکبیر