طرح تحویل حجمی آب به‌عنوان راهکاری در مدیریت مصرف آب با اجرای طرح خاموشی منسجم چاه‌های کشاورزی

برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی منجر به افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی در آبخوان‌های کشور شده است. وقوع فرونشت، فروچاله، تداخل آب شور و نهایتاً مرگ آبخوان از پیامدهای این موضوع می‌باشد. ازاین‌رو کنترل برداشت از چاه‌ها نقش مهمی در مدیریت منابع آب زیرزمینی ایفا می‌کند. در راستای طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی و به‌عنوان راهکار قانونی این موضوع "طرح تحویل حجمی آب" در دستور کار وزارت نیرو است که اجرای آن نیازمند ابزار و برنامه‌ریزی‌های لازم می‌باشد. در خصوص چاه‌های کشاورزی به‌عنوان عمده مصرف‌کننده آب‌های زیرزمینی کشور، ابزار کاربردی در این خصوص نصب کنتورهای هوشمند است. از طرفی نیز به‌منظور برنامه‌ریزی نیازمند اجرای الگوی گشت، تعامل وزارتین کشاورزی و نیرو، آموزش و فرهنگ‌سازی کشاورز می‌باشد. به‌منظور اجرای طرح تحویل حجمی آب برنامه‌ای 7 ساله از سال 1393 آغاز که طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی بخشی از آن می‌باشد. طرح خاموشی از سال 1395 در تعدادی از دشت‌های استان یزد آغاز و در ادامه به کل استان تعمیم داده شده است. به‌منظور ارزیابی و پایش اثرات این طرح  دشت‌های ابرکوه، چاهگیر و بهادران انتخاب گردید. دشت‌های ذکرشده به ترتیب 90، 100 و 80 درصد مجهز به کنتورهای هوشمند می‌باشند. از طرفی نیز ایجاد تشکل‌های آب بران بهادران و ابرکوه نیز زمینه‌ساز مناسبی جهت فرهنگ‌سازی و جلب مشارکت عمومی کشاورزان گردیده است. به همین جهت تلاش گردید طی یک برنامه سه ساله از سال 1395، طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی در دستور کار شورای حفاظت مناطق مذکور گردد. نتایج اجرای طرح بر اساس ارزیابی‌های هیدرو گراف و کموگراف در سال‌های آبی 96-1395 و 97-1396 حاکی از اثربخش بودن طرح مذکور داشته است. هرچند که طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی در دشت‌های یادشده، به عنوان اقدامی مؤثر در جهت انطباق کشاورز با طرح تحویل حجمی آب، مقدمه سازی جهت تغییر الگوی گشت و  همچنین اصلاح روش‌های آبیاری منطقه  نیزکارآمد بوده است.

1. مقدمه و شرح تجربه:

استان یزد با توجه به شرایط خاص اقلیمی و همچنین وقوع دوره‌های خشکسالی شدید و متمادی بیش از سایر نقاط کشور نیازمند تمسک به شیوه‌های مدیریتی و استفاده بهینه از منابع آب است(بومه و مختاری، 1397؛ توکلی و دهستانی، 1392؛ شمسایی و امیربیکی، 1383). به‌طور متوسط بالغ بر یک میلیارد مترمکعب هر ساله از آب‌های زیرزمینی استان یزد تخلیه صورت می‌گیرد که این حجم برداشت به دلیل تخلیه مازاد بر آب تجدید پذیر موجب افت شدید سطح آب در غالب دشت‌های استان یزد شده است (شرکت‌آب‌منطقه‌ای‌استان‌یزد، 1397). بخش کشاورزی با مصرف بیش از 83 درصد  از منابع آبی استان یزد به‌عنوان مصرف‌کننده عمده آب استان محسوب می‌شود. لذا نظارت و کنترل حجم برداشت در بخش کشاورزی کمک شایانی در احیاء و تعادل بخشی منابع آبی ایفا می‌نماید (پورزند، 1385) . با ابلاغ طرح ملی احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی از سال 1393 برنامه‌ریزی جهت توقف افت سطح آب طی یک برنامه‌ریزی مشخص آغاز گردید (رحمانی، 1395). بر همین اساس در استان یزد تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند، اصلاح و تعدیل پروانه‌های بهره‌برداری چاه‌های کشاورزی، ایجاد تشکل‌های آب بران ابرکوه و بهادران و تقویت اکیپ‌های گشت و بازرسی ازجمله اقدامات کلیدی در این راستا می‌باشد (Bagheri and Javadianzadeh, 2016).  ازجمله معضلات کنترل برداشت‌های بیش از مجوز در چاه‌های کشاورزی، عدم الگوی کشت مناسب و همچنین وجود سامانه‌های آبیاری سنتی با هدر رفت زیاد می‌باشد که این مهم نیازمند آموزش، فرهنگ‌سازی و تعامل بیش‌ازپیش سازمان جهاد کشاورزی می‌باشد (خسروی پور و همکاران، 1392). در این راستا دوره زمانی حداقل 5 ساله جهت انطباق کشاورز با پروانه بهره‌برداری از طریق اصلاح الگوی کشت و همچنین اجرای آبیاری‌های نوین می‌باشد(Bagheri and Javadianzadeh, 2016).

طرح تحویل حجمی آب الزام قانونی برای همه دشت‌های کشور می باشد که قبل از پیاده سازی آن ضرورت دارد اقدامات اولیه از قبیل نصب کنتور‌های هوشمند و همچنین انطباق و تاب‌آوری بهره بردار مورد توجه قرار گیرد. در همین خصوص از اقدامات و ایده‌های بکار گرفته‌شده در استان یزد، طرح منسجم خاموشی چاه‌های کشاورزی بوده که این طرح از یک‌سو در کاهش زمان کارکرد و متعاقباً حجم برداشت چاه‌های کشاورزی مؤثر می‌باشد و از سویی نیز چنین اقدامی منجر به ایجاد دغدغه برای بهره‌برداران و متولیان بخش کشاورزی به‌منظور آمادگی برای طرح تحویل حجمی  آب می‌شود.  به نحویکه از سال 1393 یک برنامه هفت‌ساله جهت طرح تحویل حجمی آب اتخاذ گردید (شکل  1). برنامه  خاموشی چاه‌های کشاورزی بخشی از طرح مذکور بوده که از سال 1395  پیاده‌سازی آن در اکثر دشت‌های استان یزد و در  سال‌های  1396 و 1397 در تمامی دشت‌های استان اجرا شده است. اقدامی که با  پیگیری و تصویب در  شورای حفاظت منابع آب  استان و متعاقباً شوراهای حفاظت شهرستان‌های مربوطه به‌عنوان  مقدمه‌ای در جهت اجرای "طرح تحویل حجمی آب به کشاورزان (بهره‌برداری مطابق پروانه و مجوز چاه)" برنامه‌ریزی و اجرا شده است. به نحویکه به‌صورت پله‌ای در سال 1395 خاموشی 30 روزه، در سال 1396 خاموشی 45 روزه  و در سال 1397 خاموشی 50-60 روزه (متناسب با هر دشت) اجرا شده است.  با عنایت به اینکه به‌طور متوسط ساعت کارکرد مجاز دشت‌های استان بین 3803 تا 5793 ساعت در سال متغیر می‌باشد.  این در حالی است که بعضاً برخی چاه‌های کشاورزی به‌صورت تمام‌وقت در کل سال (8760 ساعت) در حال پمپاژ آب می‌باشند و بر این اساس نیز  عموماً تا 3000 ساعت مازاد بر ساعت کارکرد مجاز در هر چاه کشاورزی اضافه برداشت صورت  می‌گیرد لذا به‌عنوان یک اقدام اضطراری و تا اجرای طرح تحویل حجمی تلاش گردیده خاموشی‌های منسجم و هم‌زمان چاه‌های کشاورزی (از طریق کنتورهای هوشمند و در صورت عدم نصب کنتور از طریق قطع دستی توسط مأمورین شرکت توزیع برق) عملیاتی و بر اساس آن در با شیب ملایم بخشی از کاکردهای غیرمجاز چاه‌های کشاورزی (نسبت به ساعت کارکرد مجاز مندرج در پروانه) مدیریت گردد.

شکل  1- فلوچارت برنامه‌ریزی اتخاذشده جهت طرح تحویل حجمی آب در استان یزد از سال 1393 الی 1399.

 

2. موقعیت جغرافیایی:

همان‌گونه که قبلاً نیز بیان شد اجرای طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی در سطح کل دشت‌های دارای چاه کشاورزی اجرائی شده است حال‌آنکه جهت ارزیابی و بررسی اثرات اجرای طرح سه دشت ابرکوه، بهادران و چاهگیر انتخاب‌شده است. در شکل (2)شکل  2 موقعیت دشت‌های یادشده در استان یزد را نشان می‌دهد.

محدوده مطالعاتی ابرکوه جزئی از حوزه آبریز کویر ابرکوه – سیرجان محسوب می‌گردد. این محدوده با وسعت 3700 کیلومترمربع در غرب استان یزد و بین طول‌های ´45º 52   تا ´30º 53  شرقی و عرض‌های ´45 º30  تا ´26 º31 شمالی قرار دارد. گزارش مشاهده بیش از 35 فروچاله و همچنین افت متوسط 63 سانتیمتر در سال منجر شده تا محدوده مطالعاتی ابرکوه یکی از 6 محدوده ممنوعه بحرانی استان یزد محسوب گردد. از طرفی نیز وجود 730 حلقه چاه  عمدتاً با کاربری کشاورزی با سطح زیر کشت حدود 15000 هکتار نیز دشت مذکور را به‌عنوان یکی از دو قطب کشاورزی استان یزد مطرح نموده است. از طرفی وابستگی آب شرب منطقه به حوزه بالادستی (اقلید استان فارس) نیز اهمیت حفظ منابع آب زیرزمینی این دشت را بیش‌ازپیش موردتوجه مسئولین محلی و استانی قرار داده است (Bagheri و همکاران، 2015). محدوده مطالعاتی بهادران جزئی از حوزه آبریز کویر درانجیر محسوب می‌گردد. این محدوده با وسعت 2284 کیلومترمربع در جنوب شرق استان یزد و بین طول‌های ´45 º 54  تا ´24 º55  شرقی و عرض‌های º31  تا ´30 º31 شمالی قرار دارد.  محدوده مطالعاتی بهادران شامل دو آبخوان شمش و بهادران می‌باشد.  ارزیابی مدنظر در این نگارش مربوط به آبخوان بهادران می‌باشد. آبخوان بهادران با افت سطح آب متوسط 67  سانتیمتر در سال یکی از چهار دشت ممنوعه بحرانی استان یزد می‌باشد. وجود تشکل آب بران در دشت مذکور از سال 1390 تاکنون منجر به تقویت مشارکت عمومی کشاورزان درزمینهٔ حفاظت و حراست از منابع آب زیرزمینی این دشت شده است. دشت چاه‌گیر زیر حوضه و جزئی از حوضه آبریز کویر ابرکوه – سیرجان محسوب می‌شود. دشت مذکور ازنظر جغرافیایی در جنوب غرب استان یزد و شمال شرق استان فارس و در بین طول‌های جغرافیای '25°53 و °54 و بین عرض‌های جغرافیای '30°30 و '55°31 واقع شده و دارای ارتفاع متوسط 1776 متر از سطح دریا می‌باشد (ابراهیمی و همکاران، 1397)

 

شکل  2- نمایی از آبخوان‌های انتخابی جهت ارزیابی طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی

 

3. مراحل اجرا:

67 درصد از چاه‌های کشاورزی استان یزد طی سال‌های 1392 الی ابتدای 1395 با تعامل و  هزینه کشاورزان مجهز به کنتورهای هوشمند گردیده و متأسفانه با تصویب قوانین بودجه سال‌های 1395 و 1396 نصب کنتورهای هوشمند به دلیل عدم تخصیص کامل اعتبارت با کندی مواجه گردید. علی ایحال برخی از دشت‌های استان یزد به دلیل درصد بالای نصب کنتورهای هوشمند،  ابزار مناسبی جهت استفاده در طرح خاموشی هم‌زمان چاه‌های کشاورزی فراهم‌شده است. کلیات طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی و ضرورت حمایت و تعامل  سایر سازمان‌ها  در سطح شورای حفاظت منابع آب استان مصوب می‌گردد.  به‌منظور پیشنهاد زمان مناسب خاموشی در هر شهرستان کمیته‌ای فنی متشکل از ادارات منابع آب، توزیع برق، جهاد کشاورزی و محیط‌زیست تشکیل و پس از بررسی‌های کارشناسی و با محوریت جهاد کشاورزی طرح خاموشی به همراه  زمان دقیق اجرای طرح، تعداد نوبت‌های خاموشی و نحوه تقسیم‌کار ارگان‌ها و ادارات مختلف به شورای حفاظت منابع آب شهرستان ارائه و نهایتاً با تصویب طرح برای چاه‌های دارای کنتور هوشمند قطع بهره‌برداری از چاه توسط کنتور هوشمند و به‌صورت  هم‌زمان در سطح همه چاه‌های هر دشت صورت گرفته و برای چاه‌های فاقد کنتور هوشمند نیز با همکاری شرکت توزیع برق اقدام به قطع هم‌زمان چاه‌های مذکور می‌شود.

 

4. نتایج:

با توجه به اینکه خاموشی چاه‌های کشاورزی در زمان مشخصی صورت می‌پذیرد و از طرفی نیز عدم تخلیه هم‌زمان چاه‌های مذکور نقش قابل‌توجهی در تغذیه سفره آب زیرزمینی ایفا می‌نماید.به‌منظور ارزیابی اثرات  طرح خاموشی سه معیار قابل تحلیل می‌باشد 1- تغییرات برق مصرفی 2- تغییرات سطح آب و 3- تغییرات شوری آب. 

در اکثریت دشت‌های استان  ضمن صرفه‌جویی قابل‌توجه برق مصرفی در چاه‌های کشاورزی (شکل3)،توقف افت سطح آب زیرزمینی و همچنین افزایش سطح آب تا چندین ماه بعد از طرح خاموشی کاملاً محسوس بوده است. در برخی از دشت‌های استان همچون دشت چاهگیر نیز اقدام فوق موجب بهبود کیفیت منابع آبی گردیده است (شکل 4)

 

شکل  3- تأثیر خاموشی چاه‌های کشاورزی کل استان  بر کاهش برق مصرفی (کیلووات ساعت)  طی ماه‌های اجرای طرح (دی و آذرماه). منبع: شرکت توزی برق استان یزد

بخش قابل‌توجهی از برق تولیدی کشور در بخش کشاورزی به مصرف می‌رسد که ارائه یارانه قابل‌توجه به بخش کشاورزی در خصوص برق مصرفی همواره از دغدغه کارشناسان و مسئولین ذبریط بوده است (داوودی و همکاران، 1395).  با توجه به اینکه بالغ بر 98 درصد چاه‌های کشاورزی استان یزد، برقی می‌باشند لذا کنترل میزان برق مصرفی نیز معیار مناسبی بر تأثیر قابل‌توجه طرح خاموشی می‌باشد. طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی نه‌تنها موجبات کاهش مصرف آب را فراهم می‌سازد بلکه با کنترل ساعت کارکرد چاه‌ها نقش مؤثری در مدیریت مصرف برق نیز خواهد داشت موضوعی که هم‌راستا با اقتصاد مقاومتی و مدیریت تومان آب و برق در کشور می‌تواند موردتوجه قرار گیرد. مطابق  شکل 3 تغییرات برق مصرفی چاه‌های کشاورزی در دوماهه دی و آذر ( عمده زمان خاموشی دشت‌های استان) از سال 1394 تا سال 1397 نشان داده می‌شود. تغییرات حاکی از روند نزولی میزان برق مصرفی چاه‌های کشاورزی در اثر خاموشی چاه‌های کشاورزی می‌باشد. گفتنی است با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از چاه‌های کشاورزی استان یزد به دلیل آب مازاد زمستانه از اواخر آبان ماه اقدام به کاشت برخی محصولات زراعی از قبیل جو، گندم و ... می‌نمودند لذا در ماه آذر ماه کارکرد چاه‌های کشاورزی همواره قابل‌توجه بوده  ازاین‌رو طرح خاموشی در ماه‌های آذر و دی ماه منجر به حذف قابل‌توجه چنین کشت‌هایی نیز شده است.

دشت چاه‌گیر به دلیل مجاورت با کفه ابرکوه با معضل تداخل آب شور و شیرین مواجه بوده و از نظر کیفیت آب به دلیل شوری بالای 10000 میکرومهوس بر سانتیمتر  یکی از دشت‌های بحرانی استان از نظر کیفیت آب می‌باشد. کشت یکپارچه پسته و در نتیجه پذیرش مناسب طرح خاموشی از سوی کشاورزیان و  همچنین نصب 100 درصدی کنتورهای هوشمند منجر به اجرای موفق این طرح در دشت مزبور بوده است. همان‌گونه که در شکل 3 نیز مشاهده می‌شود در فصول اجرای خاموشی طی سه سال اجرای طرح به‌صورت موضعی تغییرات بعضاً تا 2400 میکرومهوس بر سانتیمتر در بهبود کیفیت آب آبخوان (زمستان 1395) گزارش شده است و این در حالی است که بارندگی فصول مربوطه حتی با کاهش فاحش نیز مواجه بوده است. سال آبی 96-1395 ایستگاه کلیماتولوژی شهرستان ابرکوه صرفاً 35 میلیمتر بارندگی ثبت نموده که در مقابل بارندگی متوسط 63 میلیمتری آن حکایت از کاهش نزولات جوی در زمستان 1395 دارد. همچنین  نکته حائز اهمیت این است که شیب نسبتاً کاهشی شوری آب آبخوان طی سال‌های اخیر صرفاً در اثر طرح خاموشی قابل توجیه می‌باشد.  قابل ذکر است خاموشی سال 1395 به‌صورت یک دوره سه روزه (در یک مرحله) صورت گرفته و خاموشی‌های سال‌های 1396 و 1397 طی دو مقطع بوده است بر همین اساس در سال 1395 خاموشی یک‌باره چاه‌های کشاورزی به مدت یک ماه اثر قابل‌توجهی در بهبود کیفت آب آبخوان چاهگیر داشته است.

شکل  4- تأثیر طرح خاموشی بر روی  تغییرات شوری آب دشت چاهگیر

 

آبخوان‌های  ابرکوه و چاهگیر واقع در یک شهرستان (ابرکوه) می‌باشد که به دلیل حساسیت خاص آبی در شهرستان مذکور، نصب کنتورهای هوشمند در چاهگیر 100 درصد و در ابرکوه 93 درصد می‌باشد که بر همین اساس اجرای طرح خاموشی در این دو دشت به نسبت سایر دشت‌های استان موفق و مؤثرتر بوده است. در شکل (5) تغییرات سطح آب به همراه بارندگی ماهانه آبخوان ابرکوه طی سال‌های آبی 95-1394 الی اسفندماه 1396 قابل‌مشاهده است.

 

شکل  5- تأثیر خاموشی چاه‌های کشاورزی بر روی هیدرو گراف واحد دشت ابرکوه

 

تأثیر خاموشی 30 روزه  سال 1395 در  شکل (6)  نشان داده شده است.  همان‌گونه که مشاهده می‌شود پیزومترهای شمالی و شمال غربی دشت تأثیرات قابل‌توجهی از خاموشی دیده می‌شود حال‌آنکه تعدادی از پیزومترهای  واقع در مرز دشت و ارتفاعات نیز بدون تغییر و یا به افت خود در حال ادامه می‌باشند که حاکی از آن است که تداوم بیشتر خاموشی می‌تواند اثرات با محدوده بیشتری را در آبخوان‌های مذکور داشته باشد.

شکل  6-تغییرات سطح آب زیرزمینی چاه‌های مشاهده‌ای متأثر از طرح خاموشی 30 روزه چاه‌های کشاورزی در سال 1395

برای ارزیابی بیشتر طرح خاموشی و با توجه به اینکه سال 1396 در طول دوره خاموشی حداقل بارندگی گزارش شده است (شکل 5) لذا  امکان ارزیابی مناسب طرح در سال مذکور مهیا می‌باشد. در سال 1396 خاموشی زمستانی چاه‌های کشاورزی در محدوده مطالعاتی ابرکوه در  دو نوبت 25 و 20 روزه در آذر، دی و بهمن ماه 1396 انجام شد. در مرحله اول از تاریخ 22/9/96 تا 16/10/96 به مدت 25 روز کلیه چاه‌ها خاموش شد و در نوبت دوم خاموشی نیز کلیه چاه‌ها از تاریخ اول بهمن ماه به مدت 20 روز خاموش بودند. در این مدت طی برنامه از پیش تعیین‌شده سطح آب کلیه چاه‌های مشاهده‌ای در تاریخ‌های 5/9/96 (مربوط به قبل از خاموشی اول)، 9/10/96 (مربوط به خاموشی اول)، 29/10/96 (بعد از خاموشی اول)، 14/11/96 (حین خاموشی دوم) و 1/12/96 (بعد از خاموشی دوم) اندازه‌گیری شد. همچنین از نتایج سطح آب مربوط به فروردین 97 نیز به‌منظور بررسی تغییرات سطح آب در آبخوان ابرکوه استفاده شد. در محدوده مطالعاتی ابرکوه 44 چاه مشاهده‌ای فعال وجود دارد. در این بررسی سطح آب این چاه‌ها قبل و بعد از خاموشی زمستانی و همچنین در حین خاموشی چاه‌ها اندازه‌گیری شده است.  بررسی کلی تغییرات سطح آب چاه‌های مشاهده‌ای نشان داد تعدادی از چاه‌ها در فاصله دی‌ماه 96 تا فروردین 97 افت سطح آب را نشان می‌دهند و تقریباً نیمی از چاه‌های مشاهده‌ای نیز در این دوره سطح آب در آن‌ها بالا آمده است (شکل  7).

شکل  7- آنالیز تغییرات سطح آب در پیزومترهای آبخوان ابرکوه

 

در شکل  7  پیزومترهای که در اثر طرح خاموشی با  بالاآمدگی سطح آب مواجه بوده‌اند مشخص‌شده و محدوده از آبخوان که تحت تأثیر قرار گرفته نیز جدا گردیده است.

شکل  7- نقشه مکانی پیزومترهای متأثر/غیر متأثر  از طرح خاموشی

به‌منظور بررسی بیشتر، چاه‌هایی که در حین و بعد از خاموشی بالاآمدگی سطح آب را نشان دادند به همراه مقادیر بارندگی ماهانه ایستگاه کلیماتولوژی منطقه جهت ارزیابی بیشتر انتخاب شدند.  تغییرات تراز سطح آب در پیزومترهای مذکور از دی‌ماه 96 تا پایان فروردین 97   ترسیم و در انتها تغییرات سطح آب در ماه‌های آبان تا فروردین برای سال 97-96 و 3 سال قبل از آن مقایسه شد.

شکل  8- تأثیر طرح خاموشی 45 روزه چاه‌های کشاورزی در سال 1396 بر روی تعدادی از پیزومترهای آبخوان ابرکوه

همان‌طور که در شکل (9) مشاهده می‌شود  نه‌تنها تغییرات سطح آب طی دو دوره خاموشی در هر پیزومتر نسبت به ماه‌های قبل مثبت می‌باشد بلکه مقایسه نسبت به سال‌های آبی قبل نیز حکایت از اثربخش بودن آن دارد. در برخی پیزومترها از قبیل پیزومتر "یخچال ابرکوه" و "حسام آباد" بالاآمدگی سطح آب حتی نسبت به سطح آب سال‌های قبل در ماه مشابه بیشتر بوده که حاکی از تحت تأثیر بودن پیزومترهای مذکور از چاه‌های کشاورزی اطراف دارد. به نحویکه مطابق شکل 8 دو پیزومتر یادشده در احاطه چاه‌های کشاورزی بوده و برداشت یا عدم برداشت چاه‌های کشاورزی تأثیر بسیاری در تغییرات سطح آب آن‌ها ایفا می‌کند. نکته حائز اهمیت ثبات تغییرات سطح آب در تعدادی از پیزومترها بعد از خاموشی دور دوم  از قبیل "حسام آباد"، "غرب اردی" و "مهرآباد به هنشک" بوده است که بخشی از آن بدلیلی بارش‌های مناسب منطقه مذکور در ماه‌های اسفند و بالأخص فروردین بوده که خود باعث ایجاد خاموشی‌های داوطلبانه کشاورزان تا چند روز بعد از هر واقعه بارندگی بوده است.

در دشت بهادران نیز بر اساس آمار بلندمدت (از سال 1364 تا 1397) افت سطح آب آبخوان این دشت به‌طور متوسط  سالانه 67 سانتیمتر گزارش شده است و متأسفانه  طی یک دهه اخیر نیز آبخوان مذکور با شدت افت بیشتری مواجه بوده است. علیرغم خشکسالی های اخیر بالأخص کاهش بارندگی‌های سال آبی 97-1396 اجرای طرح خاموشی 45 روزه چاه‌های کشاورزی در دشت مذکور منجر به کاهش قابل‌توجه افت سطح آب زیرزمینی گردیده به نحویکه میزان افت سطح آب در  سال آبی یادشده 39 سانتیمتر گزارش شده است. قابل ذکر است بررسی آمار بلندمدت دشت بهادران، فقط سه سال یعنی سال‌های آبی 65-1364، 70-1369 و 97-1396 میزان افت کمتر از 40 سانتیمتر بوده که علیرغم بارش‌های قابل‌توجه در دو سال ابتدائی، در سال آبی اخیر صرفاً طرح خاموشی نقش مؤثری در کاهش افت سطح آب داشته است. اقدامی که با توجه به ایجاد اولین "تشکل آب بران بهادران"  در سطح استان یزد منجر به جلب مشارکت عمومی در مدیریت مصرف آب در اجرای طرح‌های مدیریتی بوده است. 

شکل  9: تأثیر خاموشی چاه‌های کشاورزی بر روی هیدرو گراف واحد دشت بهادران

 

5. نتیجه‌گیری:

اضافه برداشت چاه‌های مجاز بالأخص در بخش کشاورزی یکی از دلایل اصلی تشدید افت سطح آب اکثر آبخوان‌های کشور قلمداد می‌شود. طرح تحویل حجمی آب که در قوانین بالادستی و حتی به‌عنوان یکی از مصوبات هیئت‌وزیران نیز مورد تأکید می‌باشد راهکار کلیدی کنترل اضافه برداشت‌های چاه‌های مجاز می‌باشد. اقدامی که  نیازمند  برنامه‌ریزی منسجم جهت آمادگی و انطباق بهره‌بردار  است. استان یزد به‌عنوان یکی از ده استان دارای کسری مخزن بالای کشور با ابلاغ طرح احیاء و تعادل بخشی، در جهت آماده‌سازی بهره‌برداران بخش کشاورزی، طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی را ابتدا در دشت‌های پایلوت و سپس در تمامی دشت‌های استان عملیاتی نموده است. اقدامی که در هر دشت برنامه‌ریزی لازم توسط شورای حفاظت منابع آب اتخاذ و اجرایی می‌شود. بررسی اثرات طرح مذکور بر روی هیدرو گراف و کموگراف تعدادی از دشت‌ها از قبیل دشت‌های ابرکوه، چاهگیر و بهادران حاکی از نتایج مثبت آن داشته است. هرچند که مهم‌تر از آن فرهنگ‌سازی و آماده‌سازی کشاورز برای طرح تحویل حجمی آب با اقداماتی از قبیل حذف کاشت محصولات زراعی پر آبخواه و استقبال قابل‌توجه از سامانه‌های آبیاری نوین نیز را به همراه داشته است.

 

6. منابع و مراجع:

1. Bagheri, M.H., and Javadianzadeh, M.M (2016). Controling of Groundwater Level downfall Using Participative Management (case study: Yazd_Abarkuh Plain, Iran). International WatSave Annual Award in Management Category. International Commission on Irrigation & Drainage (ICID).
2. Bagheri Mohammad Hossein؛ Neychalani Taher Mahmoudpour؛ Fathian Farshad و Bagheri Ali. (2015). Groundwater level modelling using system dynamics approach to investigate the sinkhole events (case study: Abarkuh County Watershed, Iran). International Journal of Hydrology Science and Technology (IJHST)، 5(4): 295-313.
3. ابراهیمی سعید؛ سرکارگر اردکانی علی؛ جوادیان زاده محمدمهدی و باقری هارونی محمدحسین. (1397). برآورد و ارزیابی میزان هدر رفت  آب در بخش کشاورزی با به‌کارگیری تلفیقی فناوری سنجش‌ازدور و داده‌های حاصل از اندازه‌گیری‌های هوشمند مطالعه موردی: دشت چاه‌گیر شهرستان ابرکوه، استان یزد.  هفتمین کنفرانس مدیریت منابع آب ابران، یزد، ایران.
4. بومه فاطمه و مختاری محمد حسین. (1397). بررسی عملکرد شاخص های خشکسالی مبتنی بر بارندگی در ارزیابی خشکسالی در یک دوره 30 ساله شهر یزد.  هفتمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران، یزد، ایران.
5. پورزند احمد. (1385). تحویل حجمی آب در شبکه های آبیاری.  چهارمین همایش تبادل تجربه های پژوهشی، فنی و مهندسی، کرمانشاه.
6. توکلی محمود و دهستانی محمد جواد. (1392). بحران کم آبی مهمترین چالش پیش روی توسعه استان یزد.  دومین همایش ملی توسعه پایدار در مناطق خشک و نیمه خشک، ابرکوه، استان یزد.
7. خسروی پور بهمن؛ آبادی خواه مطهره و ابراهیمی حسین. (1392). نقش آموزش و ترویج در راستای فرهنگ سازی مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی.  اولین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی پایدار،.
8. داوودی سینا؛ برجعلی ابراهیم؛ امیری عبدالوهاب و داوودی طهماسب. (1395). پیکسایی مصرف انرژی در چاه‌های آب کشاورزی به کمک سامانه BEMS.  کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، برلین، آلمان.
9. رحمانی حمید. (1395). ضرورت های اجرای طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور.  ششمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران، کردستان.
10. شرکت‌آب‌منطقه‌ای‌استان‌یزد. (1397). آمار منابع آبی استان.
11. شمسایی محمود و امیربیکی محمدعلی. (1383). مدیریت بهره‌برداری آبهای زیرزمینی یزد با استفاده از مدل ریاضی.  اولین کنفرانس مدیریت منابع آب، تهران.