فضای سبز سازگار با کم آّبی با اصلاح روش های تامین ، انتقال ، توزیع و مصرف آب و اصلاح الگوی کشت

شهر مشهد از یک سو در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده و با محدودیت منابع آبی مواجه می باشد و از سوی دیگر دومین کلانشهر کشور و دارای بیش از 3.000.000 نفر جمعیت و میزبان سالیانه بیش از 25.000.000نفر زائر و گردشگر بوده و بزرگترین هسته جمعیتی شرق کشور بوده و نیاز به توسعه فضای سبز با رویکرد زیست محیطی ، اجتماعی ، فرهنگی ، تفریحی ، فراغت ، گردشگری و.... از ضروریات می باشد.

لذا شهرداری مشهد به منظور دستیابی  به اهداف خود در حوزه فضای سبز و محیط زیست مطابق برنامه های کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت و طرح های جامع توسعه شهری با در نظر گرفتن محدودیت های موجود در چند حوزه از جمله تامین منابع آبی (با احداث تصفیه خانه های محلی ، استفاده از پساب ، باز چرخانی و استفاده ازآب خاکستری ، استحصال آب باران ، استفاده از منابع آبی غیر قابل شرب و...) ، مدیریت توزیع و مصرف (با مطالعه و اجرای شبکه جداسازی آب شرب از خام و خطوط انتقال و توزیع آب ، اجرای سیستم های مکانیزه و نیمه مکانیزه آب ، انجام مطالعات تدقیق نیاز آبی سطوح فضای سبز  و...) اصلاح الگوی کشت ( از طریق مطالعه و شناسایی گونه های گیاهی متناسب با اقلیم مشهد ، اهلی سازی و کاشت گونه های بومی منطقه  در فضای سبز شهری و کمربند سبز ، تحقیق و تولید و ایجاد محدودیت در توسعه چمن کاری و کشت چمن بومی کم نیاز و گیاهان پوششی به جای چمن های وارداتی و... ) و استفاده از توان نهادهای مسئول و جلب مشارکت مردمی و اجتماعی اقدام نموده است.

1. تامین منابع آبی پایدار

1-1- احداث تصفیه خانه محلی از طریق جذب سرمایه گذار بخش خصوصی .

فاضلاب های شهری جزء پایدارترین منابع آب بوده اما از سویی همین فاضلاب تهدید بسیار بزرگی برای محیط زیست بوده و در صورت رهاسازی در بستر رودخانه ها و دشت ها موجب آلودگی آب و خاک و ایجاد معضلات بهداشتی متعدد می گردند شهرداری مشهد با همکاری وزارت نیرو  و در راستای مصوبات و سیاست های دولت جمهوری اسلامی ایران وفق مصوبه شماره 37343/ت51024 ه -26/3/ 94 هیئت محترم وزیران نسبت به اخذ تخصیص فاضلاب خام در محدوده شهری اقدام نموده و از طریق جذب سرمایه گذار بخش خصوصی در قالب قرارداد های سرمایه گذاری BOT     با رعایت استاندارد ها و اخذ مجوزات سازمان حفاظت محیط زیست ، عملیات اجرایی 7 واحد تصفیه خانه را در سطح شهر با ظرفیت تولید سالیانه 13.060.224 متر مکعب  که دو واحد آن واقع در منطقه  سیدی و چهل بازه با ظرفیت سالیانه 3.715.200  متر مکعب تولید پساب به بهره برداری خواهد رسید.

1-2- استفاده از پساب تصفیه شده.

در راستای اجرای مصوبات هیئت وزیران در خصوص فضای سبز 37343/ت51024 ه -26/3/1397  و ماده 22 قانون هوای پاک  از طریق همکاری با وزارت محترم نیرو و از محل تصفیه خانه متمرکز وزارت نیرو 12.000.000 متر مکعب پساب تخصیص یافته که 6.000.000 متر مکعب از محل تصفیه خانه خین عرب تخصیص یافته که عملیات اجرایی خط انتقال ، ایستگاه پمپاژ و تصفیه تکمیلی آن از محل اعتبارات داخلی  شهرداری در حال انجام بود و در سال جاری به شبکه جداسازی آب خام از شرب متصل خواهد شد.

1-3- باز چرخانی و استفاده ازآب خاکستری.

در راستای افزایش مشارکت مردمی و توسعه سرمایه اجتماعی در جهت حفظ وتوسعه فضای سبز و بهبود شرایط زیست محیطی کلانشهر مشهد شهرداری و شورای اسلامی شهر اقدام اجرای طرح های تشویقی توسعه و نگهداری فضای سبز بر روی بام ها ، محوطه های خصوصی و معابر فرعی توسط عموم مردم نموده است و به منظور تامین آب مورد نیاز این فضا ها هم شهرداری مشهد در قالب مصوبه شماره 16389/97/5/ش  با موضوع جداسازی و باز چرخانی آب خاکستری و استفاده مجدد جهت فضای سبز و سایر مصارف از مجریان و متقاضایان اجرای طرح حمایت مالی و فنی می نماید.

 

 

شکل شماتیک طرح فاضلاب خاکستری

1-4- استحصال آب باران

این طرح به صورت پایلوت در ارتفاعات ت جنوب مشهد اجرا شده و مطالعات جامع ان جهت جمع آوری و بازجرخانی آبهای سطحی حاصل از بارندگی در سطح شهرد حال انجام است.

1-5- استفاده از منابع آبی غیر قابل شرب

در این طرح با همکاری وزارت نیرو از منابع آبی غیر قابل شرب و غیر کیفی جهت مصارف فضای سب زاستفاده می گردد.

2. مدیریت توزیع و مصرف

2-1- مطالعه و اجرای شبکه جداسازی آب شرب از خام

مطالعات شبکه جداسازی آب خام از آب شرب شهر مشهد در سال 1384 به طول 510 کیلومتر خطوط اصلی و فرعی به تصویب رسیده و تاکنون 136 کیلومتر از این شبکه در قالب فاز اول و دوم با استفاده از منابع مالی شهرداری به بهره برداری رسیده است و در این پروژه کلیه منابع تامین اب اعم از تصفیه خانه ها ، چاه ها ، منابع استحصالی از آب باران و...  و کلیه نقاط مصرف (سزوح فضای سبز) به شبکه متصل می گردند .

 

 

2-2- جرای سیستم های مکانیزه و نیمه مکانیزه آب

به منظور افزایش راندمان آبیاری و کاهش مصرف آب  در واحد سطح بیش از 87 %  از مجموع 5275 هکتار فضای سبز موجود شهر مشهد از محل اعتبارات داخلی شهرداری به سیستم های آبیاری مکانیزه و نیمه مکانیزه مجهز شده است.

2-3- انجام مطالعات تدقیق نیاز آبی

مطالعات نیاز آبی فضای سبز شهر مشهد به تفکیک سطوح فضای سبز و با در نظر گرفتن گونه های گیاهی ، وضعیت خاک و... از طریق بکارگیری مشاور دیصلاح صورت پذیرفته و تخصیص آب به سطوح فضای سبز از شبکه توزیع بر این مبنا صورت می پذیرد.

3. اصلاح الگوی کشت

3-1- مطالعه و شناسایی گونه های گیاهی متناسب با اقلیم و اهلی سازی و کاشت گونه های بومی منطقه در فضای سبز شهری و کمربند سبز

با همکاری مراکز تحقیقاتی ، دانشگاهی و تولیدکنندگان بخش خصوصی گونه های گیاهی (حدود 300 گونه) مناسب فضای سبز شهر مشهد  در گروه های مختلف درخت ، درختچه ، گیاهن رونده ، گیاهان گلدار و بوته ای و گیاهان پوششی شناسایی و معرفی گردیده و مباحث مرتبط با اهلی سازی و تولید انبوه  آنها در حال انجام است و در کاشت های جدید و باز پیرایی ها از این گونه ها استفاده می گردد.

در توسعه کمربند سبز نیز که تاکنون 2760 هکتار توسعه داشته از گونه های کم نیاز و ترجیحا بومی نظیر سروکوهی (ارس)، پسته وحشی ، بنه ، عناب ، سنجد ، بادامشک ، سماق ، توت ، بلوط ، زرشک وحشی ، ارغوان ، داغداغان و... که بومی استان و ایران هستند استفاده می گردد.

3-2- ایجاد محدودیت در توسعه چمن کاری و کشت چمن بومی کم نیاز و گیاهان پوششی به جای چمن های وارداتی

​به منظور مدیریت مصرف آب کاشت و توسعه محدود شده و متناسب با کارکرد های مورد نیاز از قبیل بهره گیری خواص مطلوب چن در دفع آلاینده های محیطی ، ایجاد هوای مطبوع ، زیبایی منظر به صورت محدود کشت می گردد به گونه ای که با اعمال محدودیت های صورت گرفته در حال حاضر کمتر از 8 % درصد از فضای سبز مشهد  آن هم با ترکیب با سایر پوشش های سبز از جمله درختان (افزایش سایه اندازی ، کاهش تبخیر و تعرق ، استفاده از آب به صورت اشتراکی ) چمن کاری شده و در کلیه چمن کاری های جدید اعم از توسعه ها و باز کاشت ها از چمن بومی کم نیاز تالفسکیو (Festuca arundinacea) استفاده می گردد . که در این راستابه سفارش شهرداری مشهد  با همکاری مرکز تحقیقات کشاورزی و  منابع طبیعی خراسان رضوی تحقیقات گسترده ای در خصوص انواع چمن ها صورت گرفت و نهایتا استفاده از این چمن به دلیل نیاز آبی بسیار کمتر نسبت به سایر چمن های اسپورت و  وارداتی توصیه گردید.

ضمن اینکه در بسیاری از نقاط که نیاز به سطح سبز پیوسته است به جای استفاده از چمن از سایر گونه ای گیاهی به ویژه گیاهان پوششی و بوته ها استفاده می گردد.

 

زمان و موقعیت جغرافیایی

شروع پروژ سال 1384

سطح شهر مشهد

 

تبیین مسائل و چالش‌های پروژه

1. محدودیت منابع آبی با توجه به اقلیم
2. محدودیت منابع مالی
3. لزوم تدوین قوانین و آئین نامه های قانونی
4. وجود تاسیسات متعدد شهری در مسیر اجرای طرح
5. عدم وجود تحقیقات کافی در خصوصی اهلی سازی و تولید انبوه گونه های گیاهی بومی مناسب با اقلیم

 

مراحل و فرایند  اجرا

6. انجام مطالعه و تحقیق
7. مطالعات و طراحی و تهیه اسناد اجرایی
8. تامین اعتبارات و منابع مالی لازم از طریق اعتبارات داخلی یا بخش خصوی
9. انتخاب مجری
10. تحویل گیری و بهربرداری

تجارب جهانی مرتبط

 منابع آبی در سراسر جهان در مرحله بحرانی است، مشکل کمبود آب و کیفیت آن، مسائل عدیده ای برای جهانیان بوجود آورده است. بررسیهای کارشناسی در سطح ملی و بین المللی، نشانگر این حقیقت است که کره زمین در سالهای نه چندان دور، با بحران جدی در رابطه با تامین آب مطمئن قابل مصرف روبه رو خواهد بود. لذا اتخاذ روشهای اصولی و عملی در زمینه توسعه، حفاظت و بهره برداری و مدیریت منابع آب امری اجتناب ناپذیر به نظر میرسد به گونه ای که امروزه جوامع توسعه یافته دست به ابتکارات و ابداعات متنوعی جهت مدیریت اثربخش منابع آبی مبتنی بر بازیابی آب مصرفی و تنوع بخشی به منابع مصرفی زده اند. از آن جمله میتوان به کشور آلمان اشاره نمود که با بهره گیری از سیستم RBC (سیستم چرخشی بیولوژیک)به منظور استفاده از آبهای خاکستری جهت آبیاری فضای سبز و زمینهای کشاورزی استفاده نموده است. در بیشتر ایالتهای آمریکا از سیستم های دو شبکه ای استفاده شده است این سیستمها، بیانگر دو سیستم مجزای توزیع بوده که آب شرب را از طریق یک شبکه توزیع و آب غیرشرب جهت مصارف صنعتی و کشاورزی را از طریق شبکه دیگر تأمین می نمایند که نتایج این مدل نشان داد که از نظر اقتصادی سیستم دوگانه مناسب است. به نقل از Jan (1999) Trifunovic(2006) ، استفاده از سیستم دوگانه را برای شهر سیدنی استرالیا، نیز بکار گرفته شده است. با توجه به تجارب عنوان شده، حرکت به سمت تبیین الگوهای سیستمی مناسب به منظور مدیریت بهینه منابع آبی از طریق بهره گیری از آب خام جهت مصارف خدمات شهری نظیر: آبیاری فضای سبز، آتش نشانی، شست شوی معابر شهری .... در قالب شبکه آبی جداگانه ای امری ضروری می باشد.

نتایج

1. کاهش وابستگی فضای سبز به منابع آب زیر زمینی و کیفی
2. افزایش راندمان مصرف آب و کاهش مصرف آب در واحد سطح
3. پایداری منابع آب
4. فضای سبز پایدار
5. دستیابی به اهداف تعیین شده در برنامه های کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت و طرح های جامع توسعه شهری .
6. مدیریت منابع مالی ، افزایش بهره وری ، کاهش هزینه های طول عمری
7. سایر توضیحات تکمیلی

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

    منابع محدود آبی به ویژه در شرایط اقلیمی حاکم بر ایران و خراسان از یک سو و معضلات ناشی از زندگی شهر نشینی نظیر وجود آلاینده های محیطی از قبیل آلودگی هوا ، صوت نور ، خاک ، ریزگردها و... و نبود محیط های طبیعی برای تعاملات اجتماعی ، تفرج ، گردشگی و لزوم توسعه فضاهای سبز در مقیاس های مختلف به منظور مرتفع سازی این نیاز ها مدیریت شهری را ترغیب می نماید تا ضمن افزایش بهره وری مصرف آب ، روش های جایگزینی را جهت تامین منابع آبی احصاء نماید. لذا در این راستا استفاده از منابع غیر کیفی و پایدار نظیر فاضلاب ، منابع آب غیر کیفی و روان آب های سطحی می تواند ضمن کاهش معضلات زیست محیطی منابع قابل اعتمادی جهت تامین آب فضای سبز باشد . لازم به ذکر است انجام تقداماتی همچون ایجاد شبکه انتقال و توزیع (ترجیحا هوشمند) ، اجرای سیستم های آبیاری مکانیزه ، اصلاح الگوی مصرف ، ایجاد بسترهای مناسب کاشت ، آموزش و استفاده از منابع انسانی مجرب و دارای دانش فنی در تمامی سطوح برنامه ریزی ، مطالعاتی و اجرایی نقش بسزایی در کاهش میزان مصرف آب و افزایش بهره وری دارد.

تقدیر و تشکر

وزارت نیرو و شرکت های آب منطقه ای و آبفای خراسان رضوی و شهر مشهد

مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی

مشاورین ، پیمانکاران و سرمایه گذاران بخش خصوصی

منابع و مراجع

• مستندات تکمیلی موردنیاز
• مجری: شهرداری مشهد - سازمان پارکها و فضای سبز
• دستگاه های همکار:وزارت نیرو، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه فردوسی، مشاورین بخش خصوصی، پیمانکاران بخش خصوصی، سرمایه گذارام بخش خصوصی