کاشت گیاه انجیر بعنوان گیاه مقاوم و ارائه راهکارهایی برای مقابله با کم آبی در مناطق خشک و نیمه خشک

در استانکشور ایران در بحران آب بسر میرود و از جمله جنوب استان فارس به سبب شرایط اقلیمی خاص خود دارای آب و هوای گرم و خشک است که معمولاً در فصل زمستان با وجود برودت هوا باران چندان زیادی نمی‌بارد. این امر سبب شده فضای سبز این مناطق به دشواری سر زنده بماند و برای حفظ و نگهداری آن به مراقبت‌های ویژه و آبیاری مناسب نیاز است.

گونه های گیاهی که برای فضای سبز در مناطق خشک و نیمه خشک مورد استفاده قرار میگیرند ازتنوع بالایی برخوردار نیستند و بسیاری از آنها به خشکی حساس بوده و نیاز آبی آنها بالا است. این مطالعه به منظور انتخاب گونه های مقاوم به خشکی و ایجاد راهکارهای کاهش مصرف آب آبیاری برای کاشت در فضای سبز و نیز جنگلکاری در اطراف مناطق خشک و نیمه خشک مجتمع فولاد غدیر نی ریز انجام شده است و همچنین از اقدامات مؤثر دیگر، ایجاد راهکاری است که بتواند سهم ویژه ظرفیت نگهداشت آب در خاک را در زمان خشکسالی و یا در زمان وقوع سیلاب افزایش داد. در این منطقه مورد مطالعه سیاهه فلورستیک آنها تهیه و بر اساس ویژگیهای گونه ها و رشدشان گونه های مناسب برای کاشت در فضای سبز معرفی شدند. که گونه های مختلف درختی و درختچه ای ( انارPunica granatum انجیر Ficus carica بادام زراعی  Amygdalus sp   پسته خوراکی Pistacia vera بادام کوهی Amygdalus scoparia بنه Pistacia atlantica توت سفید Morus alba زیتون Olea europaea  )در این منطقه سازگار بوده و نسبت به اقلیم منطقه سازگاری دارند.

انجیر قادر است خشکی را به خوبی تحمل کند، پس برای کاشتن آن در مناطق خشک مشکلی نیست. انجیر در مناطق استوایی، نیمه استوایی و مناطق معتدل می روید بهترین آب و هوای برای تولید میوه های زیاد و خوشمزه و بزرگ ، آب و هوای خشک مدیترانه ای و مناطقی است که در آن زیتون می روید. درخت انجیر باید تابستانهای گرم و زمستانهایی معتدل داشته باشد تا بتوانند محصول زیادی بدهند. درخت انجیر قادر است گرمای زیاد و خشکی هوا را تحمل کنند وحتی به گرمای نسبتاً زیاد تابستانی علاقه مند است ولی با رطوبت زیاد هوا به سختی کنار می آید. با انتخاب گونه مقاوم به کم آبی و سازگار با منطفه راهکارهای کاهش مصرف آب اجرا گردید.

مقدمه:
موضوع آلودگی در مناطق صنعتی یکی از مسائل مهمی است که در صورت عدم ارائه راهکار مناسب صدمات جانی، نابودی محیط زیست و زیان های مالی در پی خواهد داشت یکی از مهمترین راه حل های کنترل انواع آلودگی ها استفاده مناسب از فضای سبز می باشد. توسعه و گسترش صنایع همواره با ایجاد تنش بر محیط اطراف همراه است استقرار صنایع با در نظر گرفتن فضای سبز مناسب می تواند در تقلیل تنش های وارده بر محیط زیست مناطق همجوار تاثیر گذارد مهم‌ترین اثرهای فضای سبز در محیط های صنعتی کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار است.
گرچه استفاده از گیاهان سر سبز با نیاز آبی کم از توصیه‌های موکد کارشناسان است که می‌تواند اقدامی برای سر سبزی طبیعت این مناطق شود اما برای به ثمر رسیدن آن نیازمند عزم جدی متولیان و اقدام جهادی آنهاست.که این شرکت با توجه به الزام فضای سبز با انتخاب گونه مقاوم به کم آبی در اولویت اول و با انجام اقدامات بستر سازی با رویکرد کاهش در مصرف آب آبیاری در مرحله دوم اقدام به کاشت فضای سبز نموده که اقدامات انجام شده به شرح زیر می باشد:

شرح کار
بسترسازی و اصلاح خاک
خاک به عنوان محیطی متخلخل، از مهم‌ترین منبع ذخیره آب در زمین، به شمار می‌آید. خاک‌ها دارای توانایی نگهداشت و انتقال آب هستند که این پتانسیل به متغیرهای فیزیکی، شیمیایی، زیستی خاک و نیز پارامترهای مرتبط با ویژگی‌های آب بستگی دارد. میزان نگهداشت آب در خاک بر اثر اقدامات مختلف در طی زمان دچار تغییر می‌شود. افزایش نگهداشت آب در منطقه ریشه گیاهان در مزارع،  کاهش مصرف آب و نیاز کمتر به آبیاری را فراهم نموده و به رشد بهتر گیاهان و افزایش میزان محصول در واحد سطح کمک خواهد کرد.
 اقدامات مدیریتی نامناسب موجب کاهش میزان نگهداشت آب در خاک می‌شود که  این کاهش بر میزان آب مصرفی به‌ویژه در شرایط گرم و خشک ایران اثر می‌گذارد  و لذا لازم است تدابیر ویژه‌ای به‌منظور مدیریت خاک با هدف ذخیره آب و افزایش بهره‌وری از آن انجام شود.
به این منظور در ابتدا با توجه به وجود بستر سنگی در زمین مورد نظر اقدام به خاکبرداری و ازبین بردن این بستر سنگی نموده و بستر کاشت با خاک مناسب نباتی پر شده و لازم به ذکر است آزمایشات نماتد خاک جهت کنترل عوامل بیماری زا در زمین کشت در خاک مورد نظر انجام گردیده است.

استفاده از خاک زئولیت با رویکرد کاهش مصرف آب:
کاربرد زئولیت در کشاورزی در زمینه افزایش عملکرد محصولات کشاورزی و بهبود بهره‌وری خاک و همچنین صرفه‌جویی در میزان مصرف کودهای شیمیائی، آب و استفاده بهینه از کودهای حیوانی می‌باشد. در حال حاضر کشورهایی همچون ژاپن، ایتالیا، اسپانیا، ترکیه بطور گسترده‌ای از زئولیت در بخش کشاورزی استفاده می کنند..
زئولیت یک نوع آلومینوسیلیکات بوده و خواص فیزیکی به شرح زیر داراست:

• خاصیت تبادل کاتیونی فوق‌العاده.
• خاصیت جذب و نگهداری آب در ساختار خود به مدت طولانی.
• جذب عناصر فلزی سنگین.
• غربال مولکولی.

1-نقش زئولیت جذب آب و نگهداری رطوبت برای مدت طولانی: با توجه به ساختار متخلخل زئولیت این ماده معدنی قادر است مقداری از آب موجود در خاک را جذب کرده و آن را برای مدت طولانی درون شبکه ساختاری خود نگهداری کند. آب جذب شده در ساختار زئولیت به تدریج آزاد شده و جذب گیاه می شود، در طول روز به سبب تابش آفتاب مقداری از رطوبت سطحی خاک تبخیر می شود اما در طول شب با پائین آمدن دمای محیط، با جذب رطوبت هوا، مجدداً مقداری آب از دست داده شده جبران می گردد. این عمل باعث کاهش قابل توجه میزان مصرف آب کشاورزی شده و حتی ممکن است در مناطق کم آب با توجه به خواص فیزیکی زمین زراعی مصرف آب را تا 50% کاهش دهد. بنابراین استفاده از زئولیت در بخش کشاورزی برای کشورهایی مانند کشور ما که با کمبود آب مواجه اند می توانند بخشی از مشکلات کمبود آب را برطرف سازد.
2- استفاده از زئولیت برای صرفه‌جویی در مصرف کودهای شیمیایی و جلوگیری از آلودگی‌ کودی: درصدی از کودهای ازته و پتاسیم دار پس از مصرف به دلیل محلول بودن بوسیله آب‌های سطحی شسته شده و به عمق پایین‌تر از ریشه گیاه نفوذ کرده و یا اینکه به وسیله آب های سطحی شسته شده و هدر می رود. زئولیت با دارا بودن وویژگی جذب کاتیونی شدید نسبت به NH4+ و K+ بخش زیادی از ازت و پتاسیم را جذب کرده و درون ساختار شبکه ای خود به مدت طولانی نگهداری و به تدریج در اختیار گیاه قرار می دهد. این امر موجب صرفه‌جویی در مصرف کودهای شیمیایی شده و همچنین از آلودگی آب های کشاورزی ناشی از مصرف کود شیمیایی می کاهد.
3- کاربرد زئولیت برای افزایش بازدهی خاک‌های زراعی و باغی ضعیف و متوسط: استفاده از زئولیت سبب پایداری خاک شده و علاوه بر آن اسیدیته خاک را کنترل می کند. همچنین بخشی از کانی‌های پتاس و فسفر که پایدار و قابل جذب گیاه نیستند، توسط زئولیت که توانایی تبادل یونی دارد ، جذب شده و بخشی از مواد مفید را قابل جذب گیاه می نماید، در نتیجه موجب افزایش حاصلخیزی خاک‌های زراعی و باغی کم قوت و یا متوسط می گردد.
4-  استفاده از زئولیت برای تصفیه آب و خاک آلوده: زئولیت به دلیل دارا بودن خاصیت کاتیونی شدید بخش زیادی از عناصر سمی و سنگین موجود در آب های سطحی و کشاورزی را جذب نموده و از ورود این مواد مضر به گیاهان و ورود مواد سمی به چرخه تغذیه ای جلوگیری به عمل می آورد. این آلودگی ها به دلیل استفاده مدام از کودهای شیمیایی و یا آلودگی های ناشی از کارخانه ها و صنایع می باشد.
5- استفاده از زئولیت برای افزایش تولید محصولات کشاورزی: نتایج استفاده از زئولیت در کشورهای مختلف نشان داده است که کاربرد این ماده مفید معدنی موجب افزایش بازده تولید محصولات کشاورزی می شود
6-  اثر مثبت زئولیت در افزایش بهره‌وری کود حیوانی: مخلوط کردن کود حیوانی با مقدار کمی زئولیت می‌تواند در موارد زیر بهره‌وری کودهای حیوانی را افزایش داده و از ضایعات آن جلوگیری به عمل آورد:
1-6- مواد مفید کود مانند ترکیبات ازته سریعاً جذب زئولیت شده و از شستشو و هدر رفتن آن در اثر آبیاری و نزولات جوی جلوگیری به عمل می آید. ترکیبات ازته جذب شده، همزمان با نیاز گیاه به تدریج آزاده شده و در نتیجه بازدهی کود را افزایش می‌دهد.
2-6- مقدار زیاد اوره در فضولات تازه حیوانی، اثر نامطلوبی بر روی گیاهان دارد. جذب این مواد توسط زئولیت از صدمه دیدن گیاهان جلوگیری می‌نماید.
3-6-اگر زئولیت به بستر حیوانات اضافه شود با جذب سریع  NH 4+ بوی مطبوع کود حیوانی را از بین می برد.
4-6- زئولیت به علت تخلخل بالا و جذب کنندگی شدید رطوبت ، بخش اعظم آب موجود در فضولات را به خود جذب نموده عمل کوددهی را آسان تر می‌سازد.
5-6- از زئولیت در انبار کردن غلات برای جذب رطوبت و از بین بردن آفات انباری در سیلوها به ویژه در مناطق مرطوب، به منظور جلوگیری از کپک زدن استفاده می‌شود.
مزیت های استفاده از زئولیت در کشاورزی و باغات عبارتند از: 

• افزایش نسبت خاکدانه های مقاوم در آب در زمین های کشاورزی.
• بهبود کیفیت و کوتاه شدن زمان تخمیر کودهای دامی به میزان 4 تا 5 برابر.
• افزایش تولید و بهبود مرغوبیت محصولات کشاورزی.
• جلوگیری از سوختگی ریشه گیاهان و افزایش رشد ریشه و گیاه.
• جلوگیری از شستشوی و اتلاف ازت خاک در اثر آبیاری و باران.
• جلوگیری از فرسودگی و هدر رفتن خاک به دلیل قابلیت بالای جذب آب و رطوبت.
• جذب رطوبت موجود در هوا و خاک و رها سازی تدریجی آن در خاک.
• کاهش و صرفه جویی بسیار زیاد در مصرف آب برای زمین های کشاورزی.
• بهبود تهویه مطلوب خاک و تامین اکسیژن مصرفی گیاهان.
• جذب و از بین بردن عناصر سمی موجود در خاک و آب از جمله سدیم، سرب و کادمیوم.
• تقویت خاک های کشاورزی زیر کشت گیاهان غده ای مانند سیب زمینی، پیاز و چغندر.
• جلوگیری از فقیر شدن خاک از مواد اولیه به دلیل خاصیت تبادل یونی بالا.
• -تنظیم pH خاک و متعادل کردن آن در حد مطلوب به دلیل خاصیت تامپونی.
• بهبود کیفیت پوسته محصولات در نتیجه، افزایش مدت زمان انبارداری آن ها.
• کاهش تعداد میوه های نارس و ریزش شکوفه ها.
• تنظیم پتاسیم خاک و بهبود کیفیت گیاه و مرغوبیت میوه.
• افزایش مقاومت گیاه در مقابل فساد وبیماری ها.
• کاهش شوری خاک و آب. 

قراردادن لوله PVC جهت آبرسانی سریع و کمتر به گیاه:
به علت پائین بودن رطوبت نسبی هوا در این منطقه بخش زیادی از اب مصرفی در آبیاری بخار می شود و از طرفی میزان مصرف آب برای رسیدن به منطقه ریشه گیاه باید قابل توجه باشد لذا در همان ابتدا با قرار دادن لوله پی وی سی در بستر کاشت  برای انتقال آب به زیر زمین مصرف آب نزدیک به یک سوم کاهش می یابد. در این روش از پخش شدن آب در سطح زمین جلوگیری می شود و آب در عمق به ریشه گیاه می رسد. با این روش به علت دور شدن آب از سطح ، بیماری های قارچی درخت حذف و از رشد علف های هرز در سطح جلوگیری می شود.  با این روش ریشه ها به عمق حرکت می کند و گیاه در برابر باد های شدید مقاوم می شود.

ایجاد بانکت و تراس با هدف  بهره برداری حداکثر از بارش های زمستانه
با ایجاد چاله های هلالی شکل به شعاع 4-2 متر و در امتداد خطوط عمود بر جهت شیب اصلی بانکت هلالی را به وجود آورده که علاوه بر بدام انداختن بارشها تقلیل فرسایش خاک را نیز بدنبال دارد.

انجام زمان کاشت در آذرماه با هدف استفاده از بارش های زمستانه 
زمان کاشت نهالهای از اواسط آذرماه بدلیل فعال بودن ریشه گیاه در فصل زمستان و پاییز و استفاده از بارندگیهای پاییزه و زمستانه انجام گردید.

نتیجه گیری:
با توجه به سال اول کاشت این طرح و الگوی کاشت مواردی که مشهود بوده و در این مدت به نتیجه رسیده است به شرح ذیل می باشد:

• با توجه به موارد اشاره شده کاربردی در طرح، کاشت نهالها در پاییزماه و استفاده از بارشهای زمستانه آبیاری در فصل زمستان  و بهار تاکنون( تاریخ 12/03/98 )را به صفر رساند و از طرفی با ایجاد تراس بندی در اطرف درختان با وجود بارشهای کم در این منطقه با بارش جزئی مقدار قابل توجهی از بارش مهار شده و در کاهش مصرف آب مثمر ثمر بوده است.
• تمامی نهال های کاشته شده سبز شده و با نظر کارشناسان مربوطه از رشد بسیار بالایی برخوردار شده است. گونه انجیر در صورت بارندگی 200 میلی متر در سال فقط در سال اول و دوم احتیاج به آبیاری دارد و از سال سوم به بعد تبدیل به درخت دیم می شود.

1. کار کذاشتن لوله PVC بر روی سنگ های بزرگ جهت آبیاری زیرسطحی در عمق 1 متری

2. خاک زئولیت به ضخامت 10 سانتی متر 

کاشت نهال انجیر و تراس بندی