نقش مدیریت مشارکتی آب راهکاری در راستای سازگاری با کم آبی (مطالعه موردی:قره بلاغ)

استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب در شبکه آبیاری وزهکشی این امکان را فراهم می سازد تا بتوان برنامه ریزی آبیاری را بویژه در شرایط کم آبی با توجه به هماهنگی های انجام شده در اینگونه پروژه ها که بین بخش دولتی و کشاورزان ایجاد می شود به نحو مطلوبتری مدیریت کرد.  کم آبی  بر اساس تعریفی که فائو در سال 2012 ارائه نموده است  عبارت است از افزونی میزان تقاضای آب بر عرضه آب موجود. مدیریت آبیاری مشارکتی  شرکت فعالانه آب بران باحضوردولت درمدیریت آبیاری می باشد.درحال حاضر شبکه آبیاری وزهکشی قره سو-زرینگل با وسعت حدود 9000 هکتار اراضی ناخالص در پایین دست سد نگارستان دراستان گلستان واقع  شده است. واحد عمرانی قره بلاغ به عنوان یکی از واحد های عمرانی وپایلوت کشوری جهت اجرای سیستم مدیریت مشارکتی آب مورد توجه شرکت آب منطقه ای استان گلستان قرار گرفته است. جهت اسقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب در واحد عمرانی قره بلاغ در سه کارگروه آبیاری،زراعت ونظام بهره برداری وتقویت تشکل اقدامات لازم انجام وبا تشکیل واحد مدیریت آب در شرکت تعاونی لاله کشت قره بلاغ وتقویت این واحد به اتمام رسیده است. بررسی های انجام شده طی سالهای 95 تا 97 نشان داد که با استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب بهره برداری ونگهداری از شبکه بهبود یافته وامکان مدیریت توزیع آب آبیاری در مزارع توسط واحد مدیریت آب بویژه درشرایط کم آبی(کاهش حجم آب سد نگارستان  دربرخی سالهای خشک) فراهم شده وموجب توزیع مناسب وعادلانه آب در شبکه شده است. علاوه برآن شاهد کاهش تنش های اجتماعی بین بهره برداران که از قومیت و مذاهب مختلف بوده ند، می باشیم. محصولات زراعی عمده کشت شده درمنطقه طرح شامل غلات (عمدتا گندم ) وکلزا می باشد.کاهش مصرف آب از حدود 2000 مترمکعب به حدود 1700 مترمکعب درهکتار کشت غلات و افزایش کارایی مصرف آب از حدود 98/0 کیلوگرم به ازای یک مترمکعب آب مصرفی به حدود 15/1 کیلوگرم   از دیگر نتایج اجرای این طرح می باشد. همچنین عملکرد محصول غله از متوسط 3600کیلوگرم  به حدود 4200 کیلوگرم درهکتار افزایش یافته است.

مقدمه
آب یکی از اساسی ترین و مهمترین فاکتورهای توسعه پایدار و توسعه کشاورزی می باشد. چالش بزرگ پیش روی دهه های آینده به خصوص در کشورهای دارای منابع محدود آب و زمین، افزایش تولید غذا در مقابل مصرف آب کمتر می باشد. در شرایط فعلی حدود 70 درصد منابع آب استحصالی دنیا در بخش کشاورزی به مصرف می رسد. از طرفی کارایی مصرف آب در تولید محصول پایین است. محدودیت منابع آب و اهمیت بهره وری در کشاورزی، مدیریت و رویکردهای نوین در راستای مشارکت بهره برداران در طرح های عمرانی و سازماندهی فعالیت های آنها در قالب تشکل های آب بران را می طلبد.
امروزه صاحبنظران بر این اعتقاد هستند که باید جدای از سیاست ها و استراتژی های کلان توسعه و توسعه اقتصادی که بسیار مهم هم هستند به طور ویژه و مشخص به امر توسعه روستاها ومعیشت روستاییان پرداخت. بیشترین مشکلات و معضلات روستاها در تمامی جهان ناشی از دو مساله اساسی است: کمبود امکانات اجتماعی و کمبود درآمد. درآمد بخش اعظمی از روستاییان از فعالیت های کشاورزی تامین می شود. از طرف دیگر میانگین بارندگی سالانه ایران 240 میلی متر می باشد و این میزان از میزان تبخیر وتعرق کمتر بوده و منظم و قابل پیش بینی نیز نمی‎باشد. از این رو ایران در زمره کشورهای خشک جهان قرار دارد. همچنین 70 درصد مساحت ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد و میانگین بارندگی سالانه در این مناطق کمتر از 150 میلی متر است(خلیلی،1389).
همواره اصلاح ساختار مدیریت آب، توسعه بهره برداری از منابع آب، بسیج منابع و ساماندهی نظام های بهره برداری از منابع آب، تقویت مشارکت مردم و در نهایت افزایش کارایی اقتصادی آب به ویژه در بخش کشاورزی از جهت گیریهای اساسی برنامه های توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران بوده است . جهتگیریهای فوق در عین حال که تنگناها و موانع توسعة بخش آب را نشان میدهد، به نوعی بر ضرورت تعامل و همکاری بخش عمومی و خصوصی در فرایند مدیریت آب کشور تاکید می کند . این ضرورت ناشی از ویژگی های ذاتی آب که همانا مشخص نبودن حقوق و امتیاز بهره برداری از آن در بسیاری از موارد، قرار گرفتن آب در گروه نهادههای (کالاهای) همگانی یا همگانی سره در برخی مصارف و مشترک بودن مالکیت منابع آب (در صورت عدم حیازت )، خاصیت سیال آب و حیاتی بودن آن در حفظ پایداری حوض ة آبریز است که به عنوان موانع تشکیل نهاد بازار یا به اصطلاح شکست بازار در تخصیص کارآمد منابع آب شناخته میشود(تاهباز و همکاران،1389). با توجه به این ضرورت، الگوی هدایت کنندة فعالیت های اقتصادی در بخش آب نیازمند مشارکت بخش عمومی و خصوصی و تقسیم وظایف میان آنهاست. یکی از بهترین الگوهای تشکیل و توسعه بازار آب، تقویت مشارکت جوامع محلی در افزایش راندمان آب می باشد. تقویت الگوهای مشارکتی در جوامع محلی یکی از مهم ترین راهکارهایی می باشد که در جوامع توسعه یافته مورد استفاده قرار می گیرد(رضایی و همکاران،1393).
هم اکنون برای ما واضح و روشن است که حضور فعال کشاورزان در مدیریت بهره برداری و نگهداری شبکه های آبیاری، بخش مهمی از این راه حل، برای تعدیل ضعف مدیریت شبکه های آبیاری در سطح جهان می باشد.  امروزه دولت ایران پذیرفته است که بهبود بهره وری آب کشاورزی و بهبود معیشت کشاورزان در گرو مشارکت فعال جامعه محلی در مدیریت منابع آب و خاک، از جمله در شبکه های آبیاری است.  با توجه به اهمیت مدیریت منابع آب در ایران ، سیاست گزاران کشور و طراحان برنامه های پنج ساله توسعه اجتماعی اقتصادی به اهمیت این موضوع اشاره نموده اند. در پاسخ به این نیاز جمهوری اسلامی ایران به ارتقای مدیریت منابع آب در سطح  کشور، آژانس همکاریهای بین المللی ژاپن نیز این امر را از اولویت های پنجگانه همکاری خود با ایران قلمداد نموده است.  بر این اساس دولت ژاپن ، پروژه "تشکیل مدیریت مشارکتی منابع آب استان گلستان" را برای مدت پنج سال در منطقه تازه آباد استان گلستان در کنار گرگان رود بانجام رسانید.
پس از اجرای پروژه مدیریت مشارکتی آب درمنطقه  تازه آباد استان گلستان توسط آژانس همکاریهای بین المللی ژاپن و کسب تجربیات حاصل از اجرای این پروژه،  شرکت آب منطقه ای استان گلستان  با همکاری جهادکشاورزی استان گلستان و شرکت تعاونی تولید لاله کشت روستای قره بلاغ ، اجرای پروژه استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب در شبکه آبیاری و زهکشی قره سو-زرینگل (واحد عمرانی قره بلاغ) را درشهرستان علی آباد کتول  روستای قره بلاغ ازاواخر سال 1395در دست اجرا دارد. حضور فعال کشاورزان در مدیریت بهره برداری و نگهداری شبکه های آبیاری وزهکشی، بخش مهمی از راه حل تقویت مدیریت شبکه های آبیاری وبه دنبال آن موجب افزایش پایدارتولیدات کشاورزی در سطح کشور است. دراین راستا وبمنظور ارتقای سطح کشاورزی واستفاده بهینه از منابع آب در محدوده طرح، همچنین اهداف پروژه استقرار سیستم مدیریت مشارکتی در واحد عمرانی قره‌بلاغ، اقداماتی با توجه به برنامه اجرایی پروژه صورت گرفته که در ادامه به اختصار ارائه شده است.
2- موقعیت پروژه
محدوده طرح مطالعات استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب در شبکه آبیاری و زهکشی قره سو- زرینگل (واحد عمرانی قره بلاغ)، در استان گلستان و در شهرستان علی آباد واقع شده است. وسعت شبکه آبیاری وزهکشی واحد عمرانی قره بلاغ  حدود 2300 هکتار است. درحال حاضر این شبکه بصورت سطحی وبا احداث کانال روباز اجرا شده است. این محدوده در فاصله 10 کیلومتری علی آباد کتول و در نزدیکی روستای قره بلاغ واقع شده است. دسترسی به محل طرح از طریق جاده آسفالته علی آباد کتول به سمت روستای قره بلاغ امکان پذیر می باشد. شکل 1 نقشه موقعیت محدوده طرح را نشان می دهد.

شکل 1- نقشه موقعیت محدوده شبکه آبیاری واحد عمرانی قره بلاغ در کشور

 
3-استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب درمنطقه
استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب در شبکه آبیاری و زهکشی قره‌سو- زرینگل، در دو مرحله انجام شده است. مرحله اول شامل برنامه‌ریزی مشارکتی و انجام مقدمات اجرایی الگو که شامل تشکیل شورای راهبری پروژه و کارگروه استانی، تشکیل کارگروه شهرستانی، آموزش کارگروه‌های استانی و شهرستانی، انتخاب مسئول اجرایی پروژه، تهیه اطلاعات ‌پایه محدوده مورد مطالعه شامل هواشناسی، منابع و مصارف، کشاورزی، اجتماعی و ...، شناسایی گروه‌های ذینفع و برگزاری کارگاه‌های مشارکتی جهت تحلیل و تبیین مشکلات در راستای اهداف طرح . مرحله دوم نیز شامل رفع نواقص و تکمیل اطلاعات پایه، تهیه برنامه عملیاتی با توجه به فنون و اصول تسهیلگری، تهیه برنامه اقدام و اجرای طرح‌های عملیاتی است.
در این مطالعات از تکنیک سؤالات حقیقت‌یاب در چارچوب فنون و اصول فراتسهیلگری استفاده شده است. بمنظور ترویج مدیریت آب مبتنی بر مشارکت مردم، دراین پروژه اقدام به پیاده سازی نسخه اصیل الگوی مدیریت مشارکتی آب در منطقه شده است.  بدین منظور و در راستای استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب در منطقه  از روش شناسی مدیریت چرخه PCM  استفاده شده و با تدوین چارچوب منطقی یا جدول طرح پروژه (PDM) و برنامه عملیاتیPO   روند اجرای پروژه همواره مدیریت  می گردد. اساس استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب درشبکه آبیاری وزهکشی قره سو-زرین گل (واحد عمرانی قره بلاغ) شرکت تعاونی لاله کشت روستای قره بلاغ  است. با شروع پروژه اقدام به تهیه دفتر جهت فعالیت مجدد این شرکت تعاونی درمنطقه روستای قره بلاغ گردید. پس از انجام بررسی های لازم انتخابات اعضاء جدید هیت مدیره انجام وهیت مدیره جدیدتشکیل گردید.سپس بمنظور اجرای مدیریت مشارکتی آب ،کارگروههای تخصصی نظام اجتماعی وتقویت تشکل، زراعت، آبیاری تشکیل  و نسبت به انتخاب تسهیلگران محلی اقدام شد. سپس در راستای ارتقای سیستم مدیریت مشارکتی آب درمنطقه روستای قره بلاغ با همکاری هریک ازکار گروه های تخصصی شامل کارشناسان و زارعین محلی اقدامات ذیل به انجام رسیده است.
 
3-1-کارگروه آبیاری صرفه جویی محور
درکارگروه آبیاری، عمده فعالیت ها جهت استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب بشرح ذیل انجام شده است.
 
1- نیازسنجی از کشاورزان جهت تدوین برنامه اجرایی
2- برگزاری کلاسهای آموزشی: (آبیاری صرفه جویی محور، بهره برداری ونگهداری ازشبکه(لایروبی کانالها، بازدید ازمحل دریچه ها)
3- تدوین برنامه آبیاری :
الف- مرحله شناخت(بررسی وضعیت سازه های آبی با مشارکت کشاورزان ، بررسی وضعیت آب وخاک، جمع آوری اطلاعات اقلیمی، برآورد نیاز آبی، بررسی الگوی کشت)
ب- مرحله اجرا(تعیین روش طراحی، تدارکات واجرای آبیاری)
4- تهیه طرح های آبیاری با مشارکت کشاورزان: (تغییر روش آبیاری از کرتی به نواری-آبیاری ساعتی بجای آبیاری هکتاری) 
5- تعیین تاریخ شروع آبیاری:
  • انجام نمونه برداری ازخاک جهت تعیین میزان رطوبت خاک
  • تعیین بافت خاک
  • جلسات روستا جهت هم اندیشی با کشاورزان
6- لایروبی کانال های آبیاری  ولوله گذاری مسیرهای انتقال آب با مشارکت کشاورزان
7- اندازه گیری راندمان آبیاری
8- مشارکت کشاورزان، سرگروه ها و میراب ها وکارشناسان در آبیاری اراضی
9- بازدیدکشاورزان از سایر پروژه های مشابه  در راستای توانمندسازی آنها.
 
3-2-کارگروه زراعت
درکارگروه زراعت عمده فعالیت هاجهت استقرار سیستم مدیریت مشارکتی آب بشرح ذیل انجام شده است. 
1-تهیه شناسنامه قطعات زراعی واحد عمرانی قره بلاغ با مشارکت کشاورزان  : درج مشخصات کلی شامل  (اطلاعات نام روستا، نام مالک ، مساحت قطعه زراعی، نوع کشت، منبع تامین آب، روش آبیاری، شماره کانال آبیاری، میزان مصرف نهاده ای کشاورزی و...)
2-برگزاری کلاس های آموزشی براساس نیاز سنجی از کشاورزان : (کلاس آموزشی مبارزه باآفات وبیماریها، کلاس آموزشی آماده سازی زمین، کلاس آموزشی تغذیه گیاهی، کلاس آموزشی کشت بدون شخم، کلاس آموزشی برداشت محصول(آموزش کیل گیری) 
3- مشاوره کودی به کشاورزان براساس آزمون خاک
4- اجرای مزارع نمایشی در سطح 5 هکتار 
5- توسعه اجرای تناوب زراعی
6-کشت گیاهان با نیاز آبی کمتر(توسعه کشت کلزا)
 
3-3-کارگروه نظام بهره برداری و تقویت تشکل
درکارگروه نظام بهره برداری وتقویت تشکل، عمده فعالیت ها برشناسایی شرکت تعاونی لاله کشت قره بلاغ وایجاد نظم در محل دفترکار، تشریح پروژه مدیریت مشارکتی آب برای شرکت تعاونی تولید لاله کشت، شناسایی ذینفعان وذیمدخلان و برقراری ارتباط دوسویه با آنان،رفع تنش های اجتماعی، برگزاری کلاس های آموزشی نحوه استقرارسیستم مدیریت مشارکتی آب، تشکیل گروههای آببران با برگزاری جلسات متعدد باکشاورزان، وسرانجام تاسیس واحد مدیریت آب.
 
4- متوسط میزان عملکرد و کارایی مصرف آب
بمنظور مقایسه تاثیر اقدامات انجام شده در محدوده شبکه آبیاری، متوسط عملکرد گندم ،میزان آب مصرفی ، وکارایی مصرف آب این محصول  طی سالهای95-96 و 96-97  برآورد ونتایج آن در جدول ذیل به اختصار ارائه شده است. 
جدول 1: میزان کارایی مصرف آب در کل مزارع گندم سال زراعی1397-1395

سال اندازه گیری

متوسط عملکرد (گندم) (kg/ha)

میزان آب مصرفی در 1 هکتار (m3/ha)

بارندگی موثر

(m3/ha)

کارایی مصرف آب

(kg/m3)

96-1395

3600

2000

1540

98.0

97-1396

4200

1723

1930

1.15
 

5. خلاصه تجربیات پروژه:

  • با توجه به گذشت بیش از دوسال از شروع پروژه، مشخص گردیده که استقرار سیستم مدیریت مشارکتی  آب در شبکه آبیاری می تواند بعنوان یکی از راهکارهای مدیریتی موثر سازگاری در شرایط کم آبی باشد. لذا خلاصه تجربیات بدست آمده پروژه بویژه در زمینه صرف جویی در مصرف منابع آب بشرح ذیل ارائه شده است.
  • تاسیس واحد مدیریت آب در شبکه آبیاری وزهکشی قره بلاغ در قالب پروژه مدیریت مشارکتی آب وهماهنگی این واحد با بخش بهره برداری از سد نگارستان توانسته است تا در شرایط کم آبی برنامه ریزی لازم را برای کاهش حجم آب مصرفی در محدوده شبکه مدیریت نماید. برای انجام این کار در زمان برنامه ریزی آبیاری با تشکیل جلسات هماهنگی بین سرگروه های آب بران و کشاورزان با توجه به میزان حجم آب ذخیره شده در سد، سهم تخصیصی آب در سال زراعی مورد نظر را برای شبکه آبیاری مشخص  نموده ونسبت به کاهش سهم آب ودر صورت لزوم  سطح زیرکشت برنامه ریزی لازم اعمال می گردد.  
  • توجه به سیاست های تنبیهی و تشویقی کشاورزان در زمینه میزان مصرف آب در اراضی از سوی واحد مدیریت آب وبا همکاری خود کشاورزان، نقش مهمی در میزان صرفه جویی آب در منطقه داشته است. بدین منظور بجای آبیاری هکتاری که بدون توجه به میزان نیاز آبی محصول آبیاری زمین توسط کشاورزان انجام می گرفته است، با درنظرگرفتن میزان دبی انهار و منظور کردن محدویت ساعت  آبیاری برای یک هکتار با توجه به نیاز آبی  توانسته اند در میزان آب مصرفی تاحدودی صرفه جویی نمایند. 
  • آموزش  وتوانمند سازی بهره برداری ونگهداری صحیح از شبکه آبیاری به کشاورزان در قالب مدیریت مشارکتی آب وتشکیل واحد مدیریت آب نقش مهمی در مدیریت صحیح آب در شرایط کم آبی داشته ومانع از هدرفت آب شده است.
  • با توجه به اینکه ماهیت پروژه های مدیریت مشارکتی آب با همکاری مردم محلی و مسائل اجتماعی است ، دستیابی به اهداف در این پروزه ها مستلزم صرف زمان بیشتری بوده بطوریکه استفاده از روش کایزن در پروژه های مدیریت مشارکتی توصیه شده است. اساس این روش بر بهبود مستمر و تدریجی کار ها استوار است. لذا پیشنهاد می گردد زمان اجرای این پروژه هاحدود  5  سال درنظر گرفته شود.
  • نظر به اینکه اجرای این پروژه برپایه شرکت تعاونی تولید لاله کشت می باشد انتخاب اعضاء هیت مدیره این شرکت نقش مهمی در پیشبرد اهداف طرح داشته است. لذا می بایست افراد واجد شرایط به لحاظ علاقه مندی،مورد اعتماد بودن اهالی منطقه، میزان تحصیلات، داشتن دانش حداقلی دربخش کشاورزی وآبیاری  مورد توجه قرار گیرند. این موضوع در خصوص انتخاب سرگروه های آب بران نیز ازاهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.
  • از جمله نکات قابل توجه در موفقیت مدیریت مشارکتی آب  ایجاد انگیزه و توانمندسازی مالی این تشکل ها است. فعالیت این تشکل ها در سایربخش های کشاورزی وتولیدی (نظیر دامپروری و پرورش ماهی) وکسب درآمددر شرایط داشتن دانش فنی  نقش مهمی در موفقیت این پروژه دارد. لذ احمایت ادرات وسازمان های ذیربط در منطقه ازاین تشکل ها نیز از اهمیت زیادی برخوردار است و میتواند به پایداری این پروژه ها کمک شایانی نماید.لذا این سازمان ها از جمله جهادکشاورزی، ادراه تعاون روستایی وشرکت آب منطقه ای می توانند درچهارچوب قوانین و مقررات موجود حدامکان نسبت به حمایت فنی ومالی از این تشکل ها اقدام نمایند. بعنوان نمونه دادن مجوز فروش سم به تعاونی تولید لاله کشت با طی مراحل قانونی آن توانست کمک خوبی به توانمندسازی مالی شرکت تعاونی نماید.

خلاصه نتایج :

  1. خلاصه نتایج بدست آمده از اجرای  پروژه سیستم مدیریت مشارکتی آب بویژه در زمینه صرف جویی در مصرف منابع آب بشرح ذیل ارائه شده است.
  2. توانمندسازی کشاورزان در بهره برداری ونگهداری صحیح از شبکه آبیاری ودرنتیجه استفاده بهینه از منابع آب
  3. هماهنگی بین بخش های مختلف از ذخیره سازی،انتقال وتوزیع آب( از محل سد تاشبکه آبیاری) جهت انتقال وتوزیع بهینه آب درشبکه 
  4. امکان برنامه ریزی بهتر در مصرف حجمی آب در شرایط کم آبی با توجه به تشکیل واحد مدیریت آب
  5. بهبود تدریجی برنامه ریزی آبیاری محصولات ومصرف آب براساس نیاز آبی محصولات
  6. امکان توزیع مناسب وعادلانه آب در شرایط کم آبی
  7. کاهش تنش های اجتماعی در انتقال وتوزیع آب
  8. افزایش عملکرد محصولات  به میزان 16 درصد
  9. افزایش کارایی مصرف آب به میزان 17 درصد

گروه: مدیریت منابع آب

  تاریخ ثبت : 24 شهریور 1399
 پشتیبانی گروه دیبا
 761