گسترش سواد آبی در میان نوجوانان با بهره گیری از ظرفیت کتاب انسان و محیط زیست، میوه طرح داناب

آموزش های آبی و افزایش و گسترش سواد آبی، یکی از اقدامات زیربنایی در مدیریت صحیح و پایدار منابع آب به شمار می رود که البته کمتر مورد توجه عملیاتی بوده است. طرح دانش آموزی نجات آب یا داناب، از سال 1388 با هدف پرداختن اصولی به این امر با حمایت شرکت مدیریت منابع آب ایران و در همکاری نزدیک با وزارت آموزش و پرورش تعریف گردید و پس از اجرای آن بصورت الگویی (پایلوت) در 6 استان کشور در دو سال پیاپی، از سال 1390، کلیه استان ها موظف شدند این طرح را در قالب شیوه نامه ملی طرح و البته با بهره گیری از ابتکارات و ظرفیت های بومی و استانی خود، به پیش ببرند. از جمله ثمرات این طرح، نزدیکی هر چه بیشتر بخش آب کشور و آموزش و پرورش بوده که بدنبال آن، همکاری ثمربخشی در تدوین کتاب محیط و زیست، بویژه فصل اول کتاب با محوریت بحث های آبی، شکل گرفت. این کتاب که ویژه دانش آموزان پایه یازدهم تحصیلی در کلیه رشته ها تدوین شده، از مهر ماه 1396 در هفت فصل، مباحث محوری محیط زیست را به نسل جدید کشور عرضه می نماید. فصل اول این کتاب با عنوان "آب، سرچشمه زندگی" نقطه عطفی در آگاهی‌رسانی عمومی در راستای سازگاری با کم‌آبی و افزایش سواد آبی ارزیابی شده و از این رو در دهمین سالگرد اجرای طرح داناب (98-1397)، برنامه ریزی جدیدی برای گسترش سواد آبی با تمرکز بر بهره گیری از این ظرفیت جدید در شرکت مدیریت منابع آب ایران و با مشاوره علمی گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه دنبال گردید. به‌منظور پشتیبانی علمی بخش آب کشور از تدریس هر چه بهتر و غنی تر فصل اول کتاب و همچنین افزایش اثربخشی و جذابیت آن، مجموعه‌ای از اقدامات منسجم در قالب شیوه نامه ای با عنوان" گسترش سواد آبی با محوریت کتاب انسان و محیط زیست" در گام های عملیاتی 10 گانه ای، تدوین شد که در مهرماه 1397 توسط مدیرعامل محترم شرکت مدیریت منابع آب ایران، به کلیه استان ها ابلاغ شد و استان تهران نیز به عنوان الگو یا پایلوت ملی طرح انتخاب گردید. پس از آن، کارگاه هایی آموزشی ویژه دست اندرکاران طرح در شرکت های آب منطقه ای برگزار شد و در ادامه پیشبرد طرح در استان ها، آغاز گردید. ارزیابی های میان کاره و پایان کاره (که در خرداد ماه 1398 و در زمان تدوین این تجربه در حال انجام است) حاکی از موفقیت هایی جالب توجه در این رابطه در برخی از استان ها و لزوم استمرار و تقویت پشتیبانی ها در طول سال های تحصیلی پیش رو، تا استقرار این همکاری بصورت موثر میان بخش آب کشور با مدارس، مدرسین کتاب انسان و محیط زیست و دانش آموزانی که این درس را می گذرانند، می باشد. در تجربه نگاری حاضر، روند این اقدامات مورد مرور اجمالی قرار گرفته است. 

شرح تجربه 
افزایش آگاهی، حساسیت و زمینه‌سازی جلب مشارکت مؤثر گروه‌های مختلف اجتماعی از طریق آموزش راهکارهای مشارکت در مدیریت منابع آب، به‌ویژه با توجه به محدودیت‌ها و چالش‌های حوزه آب کشور، ضرورتی است که هر روز برجسته¬تر می‌شود. ارتقاء سواد آبی درصورتی‌که به‌صورت صحیح، خصوصاً از طریق آموزش¬های پایه دنبال شود، می‌تواند به مشارکتی عمومی در مدیریت مصرف و بهره‌وری بهینه از منابع آبی، منتهی شود. این امر، آرمانی است که بر پایه آن، طرح ملی دانش‌آموزی نجات آب "داناب" برای گروه سنی نوجوانان (دانش آموزان مقطع راهنمایی در نظام قبلی آموزش‌وپرورش  متوسطه اول در نظام جدید) در سال‌های پایانی دهه‌ی 80، تعریف و پیاده‌سازی گردید. توفیقات این طرح، به‌عنوان اقدامی نظام¬مند و مبتنی بر شالوده¬ی دقیقی از ارزیابی و ارزشیابی؛ باعث گردید تا طرح مذکور پس از اجرای پایلوت در دو سال پیاپی، به‌طور سراسری، در کل کشور در قالب تکلیف مجمعی شرکت‌های آب منطقه‌ای دنبال گردد. طرح ملی دانش‌آموزی نجات آب علاوه بر بسترسازی مشارکت آگاهانه دانش آموزان و خانواده‌های آنان در موضوع نجات آب، با فراهم آوردن فضای هم‌افزایانه‌ای از همکاری میان بدنه آب کشور و وزارت آموزش‌وپرورش، زمینه رخدادی بزرگ‌تر را فراهم آورد بدین ترتیب که مباحث آموزشی و سواد آبی در قالب درسی مستقل، در روند تدوین کتاب جدید "انسان و محیط‌زیست" برای پایه یازدهم تحصیلی وارد شد. بر این اساس، در روندی فنی، درس اول کتاب مذکور با عنوان "آب، سرچشمه زندگی"؛ تدوین و تولد یافت و مسیر تکامل طرح داناب وارد فاز جدیدی گردید. براساس آنچه در مقدمه کتاب، ذکر شده، تألیف این کتاب با هدف پرورش نسلی آگاه، مسئولیت‌پذیر، فعال و امیدوار به آینده می‌باشد که برای نخستین بار از ابتدای مهرماه سال تحصیلی 97-96) در تمامی مدارس متوسطه دوم کشور، در برنامه تدریس آغاز گرفت. 
در این کتاب، در هفت فصل، موضوعات محوری در هر یک از حوزه های محیط زیستی و چالش‌هایی که امروز در کشور با آن دست‌به‌گریبان هستیم، عمدتاً مورد توجه قرار گرفته است. در فصل اول کتاب با عنوان "آب، سرچشمه زندگی"؛ سرفصل‌هایی نظیر: محدودیت آب، وضعیت آب در کشور در مقایسه با جهان، وضعیت مصارف آب در ایران (در سه بخش کشاورزی، شرب و صنعت)، آب مجازی، تجربه کشورهای دیگر در مواجهه با کم‌آبی، مدیریت منابع آب (در دو بخش آب‌های سطحی و زیرزمینی)، به هم خوردن تعادل در آبخوان‌ها، آلودگی آب‌ها، بازچرخانی و استفاده مجدد آب، حریم منابع آب؛ ارائه شده است که دیدی خوب از گستره مسائل آبی به مخاطب عرضه می‌کند. همچنین در این فصل، تعریف فعالیت‌های مشارکتی برای دانش‌آموزان در کنار ارائه اطلاعات ملموس و به‌روز از وضعیت منابع آبی، کتاب را به بستری مهم برای افزایش آگاهی‌ها و سواد آبی دانش‌آموزان تبدیل نموده و به نظر می رسد می تواند به نقطه عطفی مهم برای آموزش‌های آبی و محیط زیستی تبدیل گردید. 
در این راستا در ستاد مدیریت منابع آب ایران، تصمیم بر این گردید تا با به بار نشستن درخت ستبر طرح داناب (طرح دانش‌آموزی نجات آب) در این کتاب، زین پس تداوم فعالیت‌هایی که در قالب طرح داناب صورت می‌گرفته است؛ در قالب پشتیبانی و حمایت از تدریس درس اول کتاب مذکور دنبال شود و زیرساخت‌های طرح داناب و تأکیدات مربوطه؛ از قبیل قرار گرفتن در ردیف تکالیف مجمعی و دستورالعمل دوم طرح احیا و تعادل بخشی (برنامه چهارم از برنامه‌های اجرایی-میدانی استانی پروژه اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی) در چارچوب جدید؛ دنبال و پیگیری شود. در این راستا، دفتر روابط عمومی و امور بین‌الملل شرکت مدیریت منابع آب ایران از طریق مهندسین مشاور آبانگاه به‌عنوان مشاور ملی پروژه و همکار در تدوین کتاب مذکور، به تدوین چارچوب اقداماتی منسجم در این رابطه و ظرفیت‌سازی آموزشی و نظارت دقیق بر کارکرد شرکت های آب منطقه ای در این زمینه، پرداخت. با جمع بندی پیشبرد طرح در سال نخست، زمینه برای اصلاح مدل و استمرار کار در سال تحصیلی بعد (99-1398)، در حال فراهم شدن و برنامه ریزی می باشد. امری که می تواند در رابطه با گسترش سواد آبی، گامی مهم و اثرگذار باشد.  

مراحل اجرایی 
مطابق با دستورالعمل ملی طرح، در روند پشتیبانی و تقویت تدریس موثر فصل اول کتاب انسان و محیط‌زیست در مدارس متوسطه کشور، گام‌ها و مراحل عملیاتی ده گانه ای تعریف گردیده است(نمودار شماتیک زیر). پیشبرد کامل و منظم هر یک از این گام‌ها زمینه پیشبرد موفق گام‌های بعد و حصول نتایج نهایی را تضمین نموده تا از اتلاف زمان و سرمایه جلوگیری شود. 

فلوچارت مراحل و گام‌های طرح

 گام‌های طرح
گام صفر: تشکیل دبیرخانه طرح (در محل دفتر روابط عمومی و امور بین‌الملل شرکت مدیریت منابع آب ایران) در خرداد سال1397 که در نخستین گام اقدام به مشارکت در برنامه تقدیر از دست اندرکاران تالیف کتاب در محل دارالفنون و برنامه ریزی برای همکاری بخش آب و آموزش و پرورش کشور نمود. شایان ذکر است که علاوه بر پیشبرد سراسری و یکپارچه طرح در سراسر کشور استان تهران به‌عنوان الگو و پایلوت ملی توسط دبیرخانه طرح انتخاب و اجرای شیوه‌نامه به‌صورت ویژه‌ای در آن‌ها دنبال شد. 
گام اول: توجیه ابعاد شیوه‌نامه و آموزش نمایندگان شرکت‌های آب منطقه‌ای/سازمان آب و برق خوزستان 
پس از ابلاغ شیوه‌نامه ملی طرح، کارگاهی دو روزه در تاریخ دوم و سوم آبان 97 در محل شرکت مدیریت منابع آب ایران برگزار شد. 

نشست هم‌اندیشی"مدیران روابط عمومی بخش آب کشور" و کارگاه "شیوه‌نامه کتاب انسان و محیط‌زیست"

گام دوم: تشکیل کارگروه و انتخاب تیم فنی مناسب در استان‌ها در پاییز و زمستان 97
بستر پیشبرد اقدامات و برنامه‌ریزی‌های لازم، کارگروه اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی شرکت‌های استانی بوده که هدایت برنامه‌های استانی پروژه اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی طرح احیا و تعادل بخشی را عهده‌دار می‌باشند (اعضا و مختصات مربوط به این کارگروه، در قالب دستورالعمل دوم طرح احیاء و تعادل بخشی، به‌تفصیل آمده است). در صورت  تصمیم به برون‌سپاری اقدامات نرم‌افزاری (انتخاب مشاور)، مقرر شد تا مطابق معیارهای انتخاب مشاوران استانی، مطابق بند نهم دستورالعمل ابلاغی پروژه دوم طرح احیا و تعادل بخشی و با کسب نظر دفتر روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب، اقدام صورت گیرد. 
گام سوم: ارتباط و هماهنگی با ادارات کل آموزش‌وپرورش استانی
منطبق بر تفاهمات ملی صورت گرفته میان شرکت مدیریت منابع آب ایران و وزارت آموزش‌وپرورش، شرکت‌های آب‌منطقه‌ای استانی/سازمان آب و برق خوزستان، در این گام، تلاش نمودند تا ضمن برقراری ارتباط سازنده با ادارات کل آموزش‌وپرورش استانی، پیاده‌سازی مشترک اقدامات را دنبال کنند.
گام چهارم: انجام هماهنگی‌های شهرستانی (ادارات امور آب)
در چارچوب تفاهم‌ ایجادشده در گام قبل، ادارات امور آب شهرستان‌ها با ادارات شهرستانی آموزش‌وپرورش (در قالب نشست مشترک و یا سایر راهکارهای متناسب) معارفه و ارتباط یافتند تا ضمن توجیه فنی، در پیشبرد گام‌های طرح هماهنگی‌ها و پشتیبانی‌های لازم صورت پذیرد. ازجمله کارکردهای اصلی ارتباط شکل‌گرفته، تعریف برنامه‌های بازدید معلمان و دانش‌آموزان از دستاوردهای شرکت‌های آب منطقه‌ای در مدیریت منابع آب شهرستان (نظیر احداث سد و ...) و همچنین تبعات چالش‌های دست‌به‌گریبان منابع آبی (نظیر بروز فرونشست و ...) بود.
گام پنجم: تدوین محتواهای پشتیبان طرح
آنچه در قالب کتاب انسان و محیط زیست ظرف حدود 16 صفحه در رابطه با آب طرح شده است، عمدتا موارد کلان و از مقیاس ملی است، همچنین امکان شرح و بسط بسیاری از مطالب در سطح کتاب وجود ندارد، ضمن آنکه اصولا کتاب درسی، تنها می تواند مطالب نوشتاری و معدودی تصویر و عکس را منعکس نمایند. علاوه بر این، مدرسان کتاب نیز، با توجه به نو بودن ورود کتاب به مدارس، آمادگی لازم و کافی را بعضا برای تدریس کتاب ندارند. مجموعه این موارد، موجب گردید تا در گام پنجم طرح، تدوین بسته های پشتیبان بویژه برای مدرسین کتاب در دستور کار قرار گیرد. این بسته های بصورت چند رسانه ای (به طور مثال همراه با فیلم ها و تصاویر و کلیپ های آبی) و نیز با رویکرد مسائل آبی هر استان تهیه و از طریق شبکه آموزش و پرورش در اختیار مدرسان کتاب، قرار می گرفت. 

گام ششم: پیشبرد اقدامات آموزشی
برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای معلمان کتاب انسان و محیط‌زیست، به مثابه قلب اقدامات آموزشی طرح و بسترساز استفاده مناسب از بسته تهیه شده در گام پنجم بود که در سطح نمایندگان ادارات در مرکز استان و معلمان تدریس کننده طرح در رده¬ی شهرستان‌ها دنبال شد. هدف اصلی برگزاری این کارگاه‌ها تقویت ظرفیت آموزشی مدرسان درس در مدارس بود. حضور و همراهی نمایندگان امور آب شهرستان¬ها در برگزاری کارگاه‌های آموزشی در سطح شهرستان‌ها، مورد توصیه موکد بود. بدنبال این آموزش ها، مدرسان، مجددا زمانهایی را در کلاس های خود به فصل اول کتاب، اختصاص می دادند.

دو نکته مهم در رابطه با بسته پشتیبان و نیز کارگاه های آموزشی طرح، همواره مورد تأکید ویژه بود:

1. الگوی آموزشی و ارتباطی مؤثر، در اقلام آموزشی و همچنین برنامه‌های آموزشی مدنظر باشد. منظور از الگوی ارتباطی مؤثر توجه به این امر است که روش‌های کلاسیک آموزشی نظیر خواندن و شنیدن صرف، درصد پایینی از جنبه تأثیرگذاری و به‌ویژه ماندگاری دارد؛ این در حالی است که تجربه کردن (در قالب بازدیدهای علمی صحیح) و نیز بحث کردن در رابطه با مؤلفه‌های موضوع؛ میزان اثرگذاری و مانایی آموخته‌ها را به‌شدت افزایش می‌دهد. امری که با توجه به شرایط فراروی چالش‌های آبی کشور و همین‌طور هدف ارتقاء سواد آبی؛ یک ضرورت مهم به شمار می‌رود. همچنین، باید به این نکته توجه داشت که هدف از این کتاب داده محوری و حفظ پاره‌ای از آمار و ارقام نیست، بلکه هدف، ارائه تصویری کلی و صحیح از مسئله و در نتیجه تربیت نسلی آگاه و مسئولیت‌پذیر نسبت به مسائل آبی و محیط زیستی در کشور است.
2. مسائل و چالش‌های آب در نقاط مختلف کشور متفاوت است. در برخی مناطق، ابعاد کمی، برجسته‌تر است درحالی‌که در مناطق دیگر، ابعاد کیفی، حائز اهمیت بالاتری است. همین‌طور بحث منابع (سطحی و زیرزمینی)، مصارف (در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت) و سایر مؤلفه‌های سواد آبی، در حوزه‌های مختلف و استان‌های گوناگون، متفاوت است. لحاظ این تفاوت‌ها در اقلام و برنامه‌های آموزشی و پرهیز از کپی‌برداری صرف از اقلام آموزشی تیپ، بسیار مهم بود. 

گام هفتم: پیشبرد اقدامات مشارکتی و تشویقی
چارچوب مشارکتی دانش‌آموزان در مسیر تقویت فعالیت‌های فصل اول کتاب با تمرکز بر طراحی و تدوین فراخوان و راهنمای مسابقه ذیل پرسش صفحه 16 کتاب انسان و محیط‌زیست (درس اول: آب، سرچشمه زندگی) صورت گرفت. آثار و گزارش فعالیت‌های دانش‌آموزان در این رابطه گردآوری و به آثار منتخب در سطح شهرستان و استان توسط شرکت آب‌منطقه‌ای/سازمان آب و برق خوزستان جوایزی اهدا می شود. از هر استان 5 اثر منتخب اصلی به دبیرخانه مرکزی طرح (دفتر روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران)، ارسال  خواهد شد. همچنین از معلمان و مدیران و نمایندگان ادارات شهرستانی آموزش‌وپرورش که بیش¬ترین همکاری و فعالیت در راستای طرح را داشته‌اند حسب نظر کارگروه استانی طرح، تقدیر به عمل خواهد آمد.

تصویر از نشست نمایندگان ادارات آموزش‌وپرورش و مدرسان منتخب کتاب انسان و محیط‌زیست ایلام، اسفند 97

کارگاه و نشست هم‌اندیشی ارتقا دانش و سواد آبی ویژه روسای گروه‌ها و منتخبین مدرسان کتاب انسان و محیط‌زیست تهران 21 شهریور97

تصویری از تمرین آخر فصل اول کتاب انسان و محیط ‌زیست که مبنای برگزاری مسابقه میان دانش آموزان پایه یازدهم در هر استان بود.

گام هشتم: پیشبرد اقدامات ارتباطی-رسانه ای
ارتباط مداوم با نمایندگان رابط و معلمان تدریس کننده درس انسان و محیط‌زیست از طریق بخشنامه‌های سازمانی، مرکز پیامک و سایر ابزارهای مؤثر دنبال شد. همچنین در مراحل اصلی طرح با دعوت از اصحاب رسانه و یا انتشار گزارش‌های خبری، اهداف و دستاوردهای طرح انعکاس یافت. 

گام نهم:ارزیابی و ارزشیابی
ارزیابی و ارزشیابی به‌عنوان یکی از عوامل اصلی این طرح، از اهمیت ویژه‌ای در این طرح برخوردار است. در این رابطه، هر یک از استان ها بحث اثربخشی و کارایی طرح را در پایان اردیبهشت ماه و خرداد ماه، ارزیابی و در قالب گزارشی تنظیم می کنند. در این ارزیابی، از یک سو توزیع مناسب بسته های پشتیبان و برگزاری کارگاه ها و مسابقات در گستره استان بررسی شده و از سوی دیگر، از طریق بازدید و نیز فرم های ارزیابی از مدرسان، میزان اثربخشی طرح مورد بررسی قرار می گیرد.

گام دهم: مستندسازی و جمع‌بندی
به‌منظور امکان بررسی دستاوردهای طرح و بهره‌گیری از تجارب استانی در سطح ملی همچنین در تدوام طرح در سطح استان در سال‌های بعد، مستندسازی دقیق از تمامی مراحل و گام‌های اجرای طرح الزامی و مورد تأکید بود. مستندسازی به‌صورت کاغذی و دیجیتال در حال انجام بوده و به همراه گزارشات دوره‌ای به دبیرخانه ستادی طرح ارسال می‌شود.

در این رابطه و نیز به منظور ارزیابی ملی از طرح، در سه نوبت در دی ماه 97، فروردین ماه 98 و در نهایت خرداد 98 در قالب نامه ای از سوی روابط عمومی شرکت مدیریت منابع آب ایران، تکمیل فرم گزارش گیری و دریافت مستندات ذیل گام های پیشبرده شده از هر استان خواسته شده است. نتایج ارزیابی، ضمن تحلیل و مشخص شدن موانع و مشکلات (اعم از مالی، ساختاری و ...)، به مدیران عامل استان‌ها اعلام شد. همچنین مقرر است تا نتایج ارزیابی پایانی طرح، مبنای امتیازدهی به تکلیف مجمعی مشخص شده در رابطه با اجرای طرح داناب نیز باشد. 

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
آگاهی بخشی و ارتقا سواد آبی، چه در رویکرد و برنامه های سازگاری با کم‌آبی و چه در حکمرانی کلان آب کشور، مصداق تأکید سیل وار و عمل قطره‌وار بوده و توجه و اقدامات، عمدتا معطوف به حوزه اقدامات سازه‌ای می باشد. تجربه داناب و ورژن جدید تکمیلی آن، بهره گیری از ظرفیت کتاب انسان و محیط زیست، که در یک سال اخیر دنبال شده است؛ از معدود تجربه های عملیاتی در این حوزه می باشد. مجموع اقدامات ذیل بهره گیری از فرصت کتاب انسان و محیط زیست در بخش آب کشور، نقطه تداوم خوبی برای افزایش سواد آبی و محیط‌زیستی در ادامه طرح داناب به نظر می رسد. براساس ارزیابی صورت گرفته در خرداد 98، در سال نخست اجرای این طرح، نزدیک به یک سوم استان های کشور، طرح را به طور کامل پیش برده اند (10 استان) و همین تعداد نیز، برخی از گام های طرح را عملیاتی کرده اند. استمرار و بهبود دائمی سالانه براساس بازخورد ها و نیز حفظ فاصله با اقدامات صرفا نمایشی، سه مولفه مهم در اثربخشی این طرح می باشند.

تداوم این اقدامات از ابعاد مختلف نیازمند پشتیبانی است:
الف) استمرار آموزش، ظرفیت سازی و ارزیابی دوره ای توسط ستاد (روابط عمومی مدیریت منابع آب و مشاور ملی) 
ب) مشارکت فعالانه بخش آب استان ها در تامین لوازم محدود مورد نیاز برای پیاده سازی عملیاتی طرح منطبق با گام های ده گانه شیوه نامه طرح
ج) هماهنگی با سایر شرکای راهبردی طرح بویژه سازمان حفاظت محیط زیست که در تدارک تدوین بسته پشتیبان جامع طرح است.

همچنین نباید از این نکته غافل بود که براساس گزارشات دریافتی، هم‌اکنون بویژه در کلان‌شهرهای کشور، کتاب انسان و محیط‌زیست هنوز چندان جدی گرفته نشده و حتی بعضا زمان آن به سایر دروس اختصاص داده می‌شود (به دلیل مسئله کنکور). از این رو ضروری به نظر می رسد که مباحث انگیزشی و تشویقی این بخش تقویت شود و نیز توسعه آموزش ها به پایه های دیگر تحصیلی نیز در ارتباط با آموزش و پرورش، دنبال شود.